Wystawa prezentuje po raz pierwszy w Polsce sylwetki dwóch wybitnych postaci kultury europejskiej XX wieku: Leonor Fini oraz Konstantego A. Jeleńskiego, zwanego przez przyjaciół Kotem, wybitnego intelektualisty, eseisty, tłumacza, promotora dzieł m.in. Witolda Gombrowicza i Czesława Miłosza – nieformalnego ambasadora kultury polskiej na Zachodzie.
Leonor Fini, "Ilustracje do Satyriconu" Petroniusza, 1970, wł. Muzeum Literatury
Obrazy Leonor Fini stanowiące ważny wkład w dziedzictwo surrealizmu, jej ekscentryczna, kluczowa dla artystycznego pejzażu Paryża postać wymagają szczególnej oprawy plastycznej ekspozycji. Inspiracją do struktury wystawy stały się słowa Jeleńskiego, najwnikliwszego krytyka twórczości Leonor Fini, który pisał: „Miast by umieszczać te obrazy w ich kontekście tematycznym i formalnym, wolałbym wyobrazić sobie idealną retrospektywę Leonor Fini, która nie ograniczałaby się jedynie do jej dzieł. Chciałbym, żeby wyglądała jak siedziba o dzikim przepychu, zbudowana w formie koncentrycznego labiryntu, którego meandry prowadziłyby do centralnej groty z wielkim łożem pośrodku, schronieniem na kształt tratwy, gdzie pośród istnego kafarnaum brokatów, hinduskich sari, tuszów i kolorowych flamastrów, nie dokończonych rysunków, książek, rękopisów, okruchów ciastek i słoików z konfiturami tronowałby, „reprezentujący artystkę”, jej olbrzymi różowy pers, Bafomet. Po drodze, zwiedzający przechodziliby przez różne sale i cele, gdzie obrazy byłyby zebrane nie w porządku chronologicznym, lecz podług ich przynależności do dominujących tematów, co potwierdzałyby eksponowane na tych samych prawach różne przedmioty: nabożne malowidła i kolorowe litografie, puchary od Tiffany’ego i drewna rzucone przez fale, maski z aksamitu i kory drzewnej, przebrania i „wielkie świetliste kapelusze”.
Powstała ekspozycja problemowa, ujawniająca źródła inspiracji i główne tematy tej sztuki: muzea i zbiory północnych Włoch, rzymski i neapolitański barok, kopiowanie starych mistrzów, lektury z triesteńskiej biblioteki wuja, magia, mity, poezja, surrealizm, mit Sfinksa i mit Androgyne, liczne wątki autobiograficzne, powracający obsesyjnie motyw przemijania i śmierci, sceny z własnego, intymnego teatru, teatralność i figura maski. Leonor głosiła trwałą moc kobiecości i walczyła o nową społeczną rolę kobiety. Buntowała się przeciwko społeczeństwu ustanawiającemu kult męskości. Szczególnie ważne dla jej sztuki stały się kontakty z poetami i pisarzami: André Pieyre de Mandiargues, Nicolas Chiaramonte, Elsa Morante, Pierre Emmanuel, Jean Genet, Yves Bonnefoy, Jacques Audiberti, kształtujące „narracyjny” typ wyobraźni, która wydała owoce w seriach wspaniałych ilustracji do utworów literackich. Od 1942 r. artystka wykonywała liczne, odznaczające się niezwykłą wirtuozerią techniczną ilustracje książkowe, m.in. do Julietty markiza de Sade (1944); Aurelii Gérarda de Nervala (1960), Rękopisu znalezionego w Sargossie Jana Potockiego (1961), Histoire d’O Pauline Réage (1962), Kwiatów zła Charlesa Baudelaire’a (1964), Dzieł wszystkich Edgara Allana Poe (1986). Wystawa przedstawia sylwetkę i twórczość artystki w kontekście relacji z Konstantym A. Jeleńskim. Prezentowany materiał został podzielony na osiem segmentów zbudowanych z dzieł Leonor Fini oraz ich wspólnych przyjaciół: Maxa Ernsta, Fabrizio Clerici, Stanislao Lepriego, Hansa Bellmera, Pavla Tchelitchewa, Ernsta Fuchsa, Bernarda Perlina, Jana Lebensteina a także niewielkie obrazki Kota, który sam nazywał siebie „niedzielnym malarzem”. Ekspozycję dopełniają powiększenia unikalnych fotografii dokumentalnych pochodzące w wiekszości z Archiwum Leonor Fini w Paryżu i w dużej mierze nie publikowane dotychczas. Nić narracji prowadzi poprzez cytaty z wypowiedzi Konstantego A. Jeleńskiego, Leonor Fini, poetów: Paula Eluarda, Czesława Miłosza, pisarzy: Klausa Manna, Jeana Geneta, Jerzego Giedroycia i krytyków, artystów m.in. Maxa Ernsta, Victora Braunera i Jana Lebensteina. Zwiedzający wystawę widz jest „oprowadzony” przez bohaterów wystawy i ich przyjaciół.
Układ ekspozycji:
* INTRODUKCJA SURREALISTYCZNA – Leonor w kręgu surrealistów. Jej twórczość ukazana w kontekście prac Ernsta, Dalego, Clerici, Lepriego oraz surrealistycznej fotografii.
* SPOTKANIE – wprowadzenie sylwetki Jeleńskiego i przywołanie momentu spotkania bohaterów wystawy w Rzymie w 1952 r.
* W PODWODNYM ŚWIECIE – ten rozdział ukazuje obsesję miłości i śmierci – okres mineralny w twórczości Leonor Fini oraz pierwsze wspólne lato w Konstantym na Torre San Lorenzo.
* PARYSKI SALON LEONOR I KOTA: „Mała, mityczna Mitteleuropa, którą był w sercu Paryża dom Leonor Fini – z całym jej dziedzictwem triesteńskim i włoskim, z całą jej niezwykłą kulturą” – środowisko artystycznego Paryża w kontekście przemian kultury lat 60. i 70. Zaprezentowane zostaały fotografie archiwalne, obrazy Jana Lebensteina, Leonor Fini ilustracje do „Satyriconu” Petroniusza.
* KORSYKA – tu rozwinięte zostały impresje korsykańskie zapowiadające wystawę w holu Muzeum, pokazane poprzez fotografie zrujnowanego budynku klasztornego, który Leonor przez lata dzierżawiła, a który był ich letnim domem. Tam pracowali, tworzyli, odpoczywali, przyjmowali gości. Dom na Korsyce był częścią ich paryskiego salonu. W tym miejscu ekspozycji został pokazany nakręcony w 1966 roku film Yvana Butlera pt. „Leonor Fini”.
* PRACOWNIA – przybliża widzowi warsztat pracy artystki, w którym centralne miejsce zajmie zastawiony przedmiotami i książkami stół – jej artystyczne „musée imaginaire”. Prezentowany jest również fragment filmu Chrisa Vermockena, który sfilmował malarkę podczas pracy oraz liczne powiększenia fotografii archiwalnych.
* CABINET INTIME, sala w której – podążając za sugestią Jeleńskiego – ustawiono łoże. Konstrukcja tej sali prezentuje freudowską koncepcję twórczości przywołaną poprzez prezentację fotografii z dzieciństwa (zarówno Leonor jak i Konstantego) zestawioną z dziełami sztuki z kręgu mitu Erosa i Thanatosa.
* GABINET INTELEKTUALISTY – prezentuje działalność zawodową oraz środowisko intelektualne Jeleńskiego. Zrekonstruowany został jego paryski gabinet; można oglądać liczne fotografie archiwalne, pamiątki, księgozbiór i obrazy przekazane w 1996 roku przez Rafaela Martineza.
Wystawa jest kontynuacją cyklu „Powroty”, który zainicjowany wystawą Skarby kultury polskiej w Biblioteki Polskiej w Paryżu ma na celu przywrócenie polskiej kulturze należnego miejsca emigracyjnym twórcom i instytucjom.
Muzeum zostało niejako upoważnione do podjęcia tematu działalności Konstantego Jeleńskiego, sztuki Leonor Fini i relacji między nimi gdy sekretarz Leonor – Rafael Martinez przekazał za pośrednictwem Andrzeja Wata Muzeum spuściznę po Jeleńskim: blisko półtora tysiąca książek, dzieła sztuki, fotografie, notatki i pamiątki osobiste z paryskiego mieszkania przy rue de la Vrillière. Dzięki temu Muzeum Literatury stało się trzecim ważnym, obok Beinecke Library Uniwersytetu w Yale oraz Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte, miejscem przechowywania spuścizny Jeleńskiego. Był to początek tworzenia kolekcji prac plastycznych Leonor Fini, która rozrosła się do kilkuset pozycji i stanowi obecnie największy istniejący w Polsce zbiór prac artystki.
Wystawie towarzyszy bogato ilustrowany katalog z pierwszym w języku polskim tekstem naukowym charakteryzującym sztukę Leonor Fini.
Miejsce: Rynek Starego Miasta, Warszawa
Organizator: Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie
Wystawa czynna do końca grudnia 2011 roku.
