Patron merytoryczny działu "Prawo na rynku dzieł sztuki"
Artykuł 17 wraz z artykułem 50 ustawy o prawie autorskim w zasadniczy sposób konstruują tzw. autorskie prawa majątkowe i związane z nimi uprawnienia określane jako pola eksploatacji. W myśl przywołanych przepisów twórca, co do zasady, dysponuje wyłącznym prawem do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji.
Oznacza to, iż w momencie kupna dzieła sztuki przeniesiona zostaje jedynie własność egzemplarza utworu. Aby uzyskać możliwość korzystania i rozporządzania utworem, nabywca musi uzyskać określone autorskie prawa majątkowe. Powyższe dochodzi do skutku jedynie z zachowaniem umowy w formie pisemnej pod rygorem nieważności, przy czym od tej zasady wprowadzono jeden wyjątek – umowa licencyjna niewyłączna może być ważnie zawarta także w formie ustnej. W ten sposób inny podmiot nabywa możliwość dokonywania określonych czynności prawnych, których istotą pozostaje umożliwienie podmiotom trzecim eksploatację dzieła.
W praktyce oznacza to, iż twórcy przysługuje na mocy ustawy tzw. własnościowa koncepcja monopolu autorskiego. Samo nabycie dzieła sztuki nie upoważnia nabywcy do korzystania i rozporządzania egzemplarzem utworu. Aby posiadł on prawo do korzystania i rozporządzania oraz związane z tym prawem poszczególne węższe uprawniania, zwane polami eksploatacji utworu, przeniesione na niego muszą zostać autorskie prawa majątkowe.
Każde z pól eksploatacji obejmuje oznaczany sposób korzystania z utworu, zaś ich katalog jest w zasadzie nieograniczony, zwłaszcza, że wraz z rozwojem mediów pojawią się pola dotąd nieznane. Jeśli kolejne lata przyniosą nowe sposoby korzystania z dzieła sztuki, to w myśl ustawy, będą one objęte treścią majątkowego prawa autorskiego. Odrębne pola eksploatacji ujęte zostały w katalog otwarty, a wymienione przykłady sprowadzają się do utrwalania i zwielokrotniania utworu, obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono oraz do publicznego rozpowszechniania utworu.
Niezwykle ważnym jest, aby w sposób precyzyjny wskazać w umowie pole eksploatacji. Tylko wyraźnie wymienione pola eksploatacji zostaną objęte umową. W szczególności często spotykane sformułowanie o przeniesieniu „całości” praw autorskich na „wszelkich” polach eksploatacji pozostają ryzykowne, gdyż mogą okazać się bezskuteczne. Należy zwrócić uwagę, iż pojęcie pól eksploatacji stanowi fundamentalny element autorskich majątkowych praw. Przesądza także o zakresie udzielonej licencji.
W przypadku uznanych artystów może okazać się, iż zyski z wykonywania autorskich praw majątkowych będą tak znaczne, iż ich trwałe przeniesienie na osobę trzecią skutkowałoby w dłuższej perspektywie czasu utratą znacznych korzyści finansowych. W takich wypadkach artysta – zamiast zbycia autorskich praw majątkowych – może udzielić licencji. Istota umowy licencyjnej polega na upoważnieniu kolekcjonera czy też galerii do korzystania z utworu na wymienionych w ustawie polach eksploatacji, ale z jednoczesnym określeniem zakresu, miejsca i czasu korzystania.
W przypadku braku odmiennych postanowień, upoważnienie do korzystania z utworu wygasa po upływie pięciu lat, zaś twórca może udzielić w tym czasie licencji na tym samym polu eksploatacji także innym podmiotom. Artysta może także ustalić w umowie, iż w określonym czasie prawo do korzystania z utworu na danym polu eksploatacji przysługuje wyłącznie jednemu podmiotowi, czyli udzielić tzw. licencji wyłącznej. Istotnym natomiast jest, iż po upływie okresu przewidzianego w umowie licencyjnej, autorskie prawa majątkowe niejako „powrócą” ponownie do artysty. Można zatem rzec, że autorskie prawa majątkowe mają postać sprężyny, która po określonym umową czasie powraca do dawnej formy, tj. zakresu, nie uszczuplając praw twórcy. Z kolei celem wzmocnienia ochrony prawnej twórcy wprowadzono zasadę, iż w braku wyraźnego wskazania w umowie, że twórca zawarł umowę przenoszącą autorskie prawa majątkowe, uznaje się, iż udzielona została tylko licencja.
Należy nadto nadmienić, że twórca posiada prawo do wynagrodzenia z korzystania z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji. Jednak podobnie jak przeniesienie własności egzemplarza dzieła nie skutkuje automatycznym nabyciem autorskich praw majątkowych, tak autorskie prawa majątkowe może nabyć osoba lub instytucja nie będąca właścicielem dzieła sztuki. Wydaje się także właściwym zaznaczyć, że nieważne będą umowy dotyczące przeniesienie autorskich praw majątkowych dotyczące dzieł mających powstać w przyszłości, które obejmowałyby wszystkie dzieła danego artysty, bądź wszelkie prace danego rodzaju. Możliwe jest natomiast zawarcie umowy przenoszącej prawa autorskie majątkowe do całości już istniejącego dorobku artystycznego danego twórcy.
Słowem zakończenia należy wspomnieć, że przeniesienie na kolekcjonera czy instytucję całości autorskich praw majątkowych nie powoduje definitywnego zerwania więzi pomiędzy artystą a jego dziełem. Istnieje bowiem sfera poza majątkowych interesów łączących twórcę z pracą tak ściśle, że nie jest możliwe jej zbycie, ani zrzeczenie się. Taka więź artysty z jego dorobkiem artystycznym określana jest mianem autorskich praw osobistych, tj. np. prawo do autorstwa (oznaczenia dzieła swoim nazwiskiem, inicjałami, pseudonimem czy też chęć, aby rozpowszechniać prace jako anonimowe), prawo do integralności utworu (nienaruszalności formy i treści utworu). To ostatnie oznacza zakaz wprowadzania do dzieła przez osoby inne niż artysta zmian, poprawek lub modyfikacji, które naruszałyby wieź twórcy z jego pracą. Co istotne ochronie podlegają także reprodukcje lub kopie oryginalnego dzieła, stąd wprowadzenie takiego nowego „obiektu” stanowiłoby naruszenie prawa do integralności.
Autor: Barbara Brózda, Kancelaria Adwokacka Piotr Łada,
ul. Krakowskie Przedmieście 8/4, 00-325 Warszawa
www.ladalegal.pl
- Barbara Brózda
Barbara Brózda – absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Pracę magisterską p/t „Przestępczość przeciwko dziełom sztuki – w świecie złodziei i fałszerzy” broniła w Zakładzie Kryminologii WPiA UW. Swoje zainteresowania związane ze światem sztuki pogłębiała na Uniwersytecie Santiago de Compostela w ramach wykładów z historii sztuki oraz teorii sztuki. Jej zainteresowania zawodowe związane są z prawem własności intelektualnej. Znawczyni prawa sztuki oraz problematyki bezpieczeństwa obrotu dziełami sztuki. Szczególną uwagę skupia na zagadnieniu zarządzania kolekcjami oraz zbiorami muzeów. Z Kancelarią Adwokacką Piotr Łada współpracuje od 2012 roku
