Odlew gipsy. Fragment fryzu partenońskiego. źródło: uj.edu.pl
Historia kolekcji krakowskich odlewów rzeźb antycznych nieodłącznie wiąże się z ożywionym zainteresowaniem techniką odlewu gipsowego, a także wyprawami archeologicznymi w Europie w XVIII w. Moda na kolekcje gipsów zapoczątkowana została dzięki wczesnym wykopaliskom w basenie Morza Śródziemnego, a pierwszą przemyślaną kolekcją rzeźb antycznych był założony przez R. Mengsa – dobrego przyjaciela Winckelmanna – zbiór w Dreźnie, będący obecnie największym zbiorem odlewów gipsowych na świecie, zawierającym m.in. zbiory reprezentujące sztukę egipską, babilońską, asyryjską, grecką i rzymską oraz sztukę nowożytną.
W Polsce kolekcjonowanie odlewów nie przybrało takiego zasięgu jak w innych krajach, niemniej jednak istniały trzy dość duże zbiory: kolekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, zbiór Szkoły Malarskiej potem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz kolekcja Uniwersytetu Jagiellońskiego. Historia kolekcji krakowskiej ma swój początek w poł. XVIII w. i w ścisły sposób wiąże się z pierwszymi próbami założenia szkoły artystycznej. Tak więc w 1766 roku za zgodą rektora ogłoszono Statuty albo ustawy i prawa szlachetnej Kongregacji Malarskiej przy przesławnej Akademii Krakowskiej pod tytułem św. Łukasza. Kongregacja ta dostała od władz uniwersytetu salę – w szkole Bartłomieja Nowodworskiego, gdzie złożono pierwsze, przeznaczone do kopiowania odlewy gipsowe przywiezione z Rzymu. Źródła nie podają niestety czy w kolekcji tej znajdowały się gipsy starożytne, natomiast podążając za opinią J.A. Ostrowskiego wypada stwierdzić, że jest to wielce prawdopodobne, bowiem ten właśnie czas jest okresem tworzenia się wielkich polskich kolekcji gipsów antycznych, a więc pewnej mody, przestrzeganej zapewne również w Krakowie.
Następne lata są etapem stagnacji związanej z rozbiorami Polski i ruchami narodowo – wyzwoleńczymi, dlatego też dopiero w 1815 roku podjęto próby stworzenia Szkoły Malarskiej w Krakowie. Przyczynili się do tego dwaj wybitni malarze związani ze środowiskiem warszawskim – Józef Brodowski i Józef Peszka – którzy niezależnie od siebie podjęli się stworzenia projektu struktury organizacyjnej przyszłej szkoły. Ostatecznie wybrano projekt Józefa Brodowskiego i w 1818 r. utworzono Szkołę Malarstwa i Rysunku w ramach wydziału Filozoficzno – Literackiego UJ. Szkoła potrzebowała jednak rekwizytów tak, aby młodzi adepci mogli studiować „modela z natury”. Biorąc pod uwagę fakt, że nie wykształcił się jeszcze zwyczaj studiowania żywej postaci, należało zainwestować w modele gipsowe. Najodpowiedniejsze były rzeźby klasyczne, dlatego też Brodowski i Peszka postanowili zakupić odlewy gipsowe rzeźb antycznych.
Zbiór odlewów gipsowych, źródło: www.archeo.uj.edu.pl
Pierwsze gipsy Peszka zakupił w 1818 r. w Warszawie – w grupie tej znajdowały się Grupa Laokoona, Szermierz z Borghese, Gladiator i popiersia Platona, Epikura, Seneki i Apollina. Rok później w popularnej wiedeńskiej firmie odlewniczej Martina Brodowski zakupił kolejne 31 odlewów – w tym m.in. posąg Wenus, Apollona, Laokoona i Doryforosa. Ze względu na ograniczoną ilość funduszy gipsy nie były najwyższej jakości, a w połączeniu z brakiem odpowiedniego pomieszczenia do ich przechowywania i częstym użytkowaniem proces niszczenia przebiegał bardzo szybko. Przyspieszyło to decyzje o zakupie nowych, na co jednak nie było wystarczająco dużo pieniędzy. Sytuacja ta zmieniła się nieco w roku 1830, kiedy to Wojciech Korneli Stattlerw czasie swojego pobytu w Rzymie przeprowadził zbiórkę pieniędzy w tamtejszej Polonii i wynegocjował od wybitnych i zamożnych rodaków liczne zobowiązania na zakup pomocy naukowych – m. in.od ks. Adama Lubomirskiego i ks. Konstantego Czartoryskiego. Za zebrane pieniądze nabył w Rzymie kilka odlewów – „fidiaszowa głowa Jowisza”, Chłopiec kapitoliński, Dziecko z łabędziem z Muzeum Kapitolińskiego, głowa Aleksandra Wielkiego.
Wraz z pogłębiającym się kryzysem finansowym uczelnia zmuszona była zastępować nienadające się już odlewy wykonywanymi w ramach ćwiczeń pracami studentów. W związku z rozpowszechnieniem się studium żywego modela z natury rola gipsów zaczęła maleć i stopniowo z pomocy naukowej zamieniły się w dekorację pracowni.
Z inicjatywy prof. Józefa Łepkowskiego 5 marca 1867 roku utworzono Gabinet Archeologiczny Uniwersytetu, przy katedrze Archeologii na Wydziale Filozoficznym UJ, który stał się miejscem dającym początek krakowskiej kolekcji odlewów. Trzonem zbiorów Gabinetu stały się ofiarowane przez samego Łepkowskiego przedmioty, które wkrótce zostały wzbogacone o liczne dary i cenne gipsy zakupione głównie w Wiedniu.
Kolejnym przełomem w historii odlewów antycznych, był moment usamodzielnienia się w 1875r. Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, będącej wówczas pod dyrektywą Jana Matejki, który posiadał całkowici nowy, autorski i innowacyjny program reformy uczelni. W myśl wprowadzenia na I i II roku kursu rysunku klasycznego zapotrzebowanie na odlewy rzeźb antycznych na nowo wzrosło. Nowością było także wprowadzenie aktu żeńskiego przez uczelnia musiała zakupić kilka przedstawień kobiecych takich jak Wenus Kallipygos czy Niobe.
W 1881 r. na Uniwersytecie powstał prowadzony przez prof. Mariana Sokołowskiego, Gabinet Historii Sztuki, który to stworzył pewnego rodzaju konkurencję Gabinetowi Archeologicznemu. Też w tym samym roku do Gabinetu Sokołowskiego wpłynęły pierwsze dary odlewów gipsowych, ofiarowane przez Karola Lanckorońskiego, wybitnego wówczas kolekcjonera i miłośnika sztuki. Obecnie nie jest możliwe sporządzenie spisu gipsów będących pierwszym darem, natomiast wiadomo, że Lanckoroński ofiarował Gabinetowi Historii Sztuki 54 odlewy rzeźb antycznych. Dary te stanowią trzon kolekcji, będącej niezwykle ważnym elementem w zbiorach krakowskich.
Zbiór odlewów gipsowych. Źródło: archeo.uj.edu.p
W 1888 roku obydwa Gabinety, zarówno Archeologiczny, jak i Historii Sztuki dostały nowe pomieszczenia w salach na parterze Collegium Novum, by ostatecznie w 1895r. połączyć się w jedną kolekcję o nazwie Połączone Zbiory Sztuki i Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opiekunem zbiorów został Sokołowski, a zastępcą Piotr Bieńkowski, trzymający nad nimi bezpośrednią pieczę. W tym czasie Bieńkowski organizował wykłady zarówno dla gimnazjalistów, jaki i nauczycieli szkół krakowskich, na których przedstawiał rozwój sztuki antycznej, głównie w oparciu o pomocnicze odlewy gipsowe. Po śmierci Mariana Sokołowskiego w 1911 r. opiekunem zbioru został Bieńkowski, rok później przystąpił do tworzenia muzeum odlewów gipsowych. W 1924 r. Bieńkowski zaproponował oszklenie podwórza przyległego do gabinetu, by umieścić tam gipsową ekspozycję. Pomysł ten nie spotkał się jednak z aprobatą, prawdopodobnie dlatego, że przedsięwzięcie to byłoby zbyt kosztowne. Nastąpiła stagnacja. W 1928 r. do kolekcji dołączyły ostanie gipsy, ofiarowane przez Adama Czartoryskiego i do dnia dzisiejszego nie dodano ani jednego odlewu. W 1936r. nastąpiło kompletne rozproszenie kolekcji, odlewy i inne zabytki przeniesiono do Akademii Sztuk Pięknych, skąd potem do innych miejsc – część do budynku Muzeum Archeologicznego, mieszczącego się w gmachu Akademii Umiejętności, a zbiory należące do ASP umieszczono w synagodze na ulicy Miodowej. Ostatecznie całość trafiła do Collegium Maius – Muzeum UJ, gdzie znajdują się do dzisiaj.
W latach 1962 – 1964 prof. Maria Ludwika Bernhard razem z prof. Karolem Estreicherem, rozpoczęli pracę na restauracją odlewów, tak by w efekcie ustawić je w parterowych salach Collegium. Prace jednak musiano przerwać pod koniec lat 60 po czym kolekcja została rozłączona.
W marcu 2003 roku zorganizowane zostało oficjalne otwarcie wyremontowanej tzw. klatki studenckiej w Collegium Maius, w obecności rektora prof. Franciszka Ziejki, dyrektora Muzeum UJ prof. Stanisława Waltosia oraz sponsorów i przyjaciół uniwersyteckiego muzeum. Klatka ta stała się miejscem ekspozycji odlewów według antycznych oryginałów pochodzących z daru Karola Lanckorońskiego, Kopii najcenniejszych i najwybitniejszych dzieł rzeźby starożytnej.
Obecnie istnieją trzy zbiory odlewów gipsowych rzeźb antycznych w Krakowie: w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego (88 sztuk), Akademii Sztuk Pięknych (23 sztuki) i Politechnice Krakowskiej przy Wydziale Architektury (15 sztuk). W XIX w., kiedy wykonywano gipsy spełniały one funkcje dekoracyjną i dydaktyczną. Dzisiaj, zachowując swe pierwotne przeznaczenie, stały się już tylko cennymi zabytkami.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
