Płótno, skejka czy metal? Prawdy i mity o podłożach malarskich

Chcąc decydować się na zakup obrazu należałoby wiedzieć nieco więcej na temat podłoża, na którym dana praca została wykonana. Z punktu widzenia zarówno artystycznego, jak i kolekcjonerskiego jest to wiedza niezwykle przydatna, gdyż pozwala stwierdzić czy dane podłoże zostało wykonane poprawnie i czy w przyszłości nie będziemy mieli z nim problemu.

Podobrazie jest niczym innym, jak odpowiednio spreparowaną powierzchnią, na którą nakłada się warstwę malarską wykorzystując w tym celu różne techniki – m.in. olej, akryl czasem także gwasz i techniki mieszane. W celu wykonania podobrazia można wykorzystać różnorodne materiały, które posiadają wlaściwe sobie cechy charakterystyczne .

Podstawowymi materiałami, które wykorzystywane jako podłoża pod obraz są:

• drewno
• sklejka
• płótno malarskie naciągnięte na blejtram
• płyta pilśniowa
• metale

Jednak, najpopularniejsze i najczęściej spotykane są podobrazia wykonane z zagruntowanego płótna malarskiego. Jest to najbardziej tradycyjna, a zarazem szlachetna forma, która przez wielu uważana jest za jedyną i najbardziej odpowiadającą malarstwu. Dlatego też zaczniemy od omawiania płótna.

Płótno malarskie

Jak wspomniałam wcześniej, płótno malarskie jest najczęściej wykorzystywanym materiałem do wytwarzania podobrazia. Materiał ten wymaga jednak specjalnego przygotowania, dzięki któremu malowidło będzie trwałe i nie będzie aż tak wrażliwe na działania zewnętrzne. Płótno wymaga silnego naciągnięcia na blejtram, a następnie pokrycia odpowiednio przyrządzoną zaprawą – ale kwestię zaprawy malarskiej omówimy innym razem, gdyż jest to równie szeroki, jak i istotny temat.  Do produkcji płótna malarskiego najbardziej nadaje się płótno o splotach płóciennych z nitek o jednakowej grubości – na licu widzialne są  jednostronne, naprzemienne przeplatające się linie wątku i osnowy. Dzięki temu splotowi płótno pracuje równomiernie – a więc co niezwykle ważne – kurczy się lub wydłuża tak samo. Warto pamiętać, że płótno jest materiałem podatnym na wilgoć i zmiany temperatury – tak więc nieustannie pracuje, a poprzez nierównomierne rozłożenie punktów obciążenia warstwa nałożonej farby mogłaby  po prostu popękać. Najczęściej więc stosuje się równomierne, gęste, niebielone płótno lniane, które są zdecydowanie lepsze – nie mają bowiem osłabionego włókna. Proces bielenia płótna wykonywany jest przy użyciu chloru, który w pewien sposób uszkadza włókno, które następnie wymaga użycia zaprawy – w przeciwnym razie po upływie określonego czasu malowidło prawdopodobnie pociemnieje. Niestety, aktualnie bardzo często młodzi artyści rezygnują z czasochłonnego wykonania podobrazia, decydując się na zakup gotowych blejtramów, które faktycznie wygodniejsze, mogą w przyszłości okazać się mniej trwałe.

Płótno może wykonane być z:

• lnu – najlepsze płótna, nadają się do mniejszych formatów
• konopi – najlepiej do dużych formatów
• bawełny – słabe płótna – nadają się do średnich i małych formatów
• żywic syntetycznych –  aktualnie małe zastosowanie w malarstwie

Warto zaznaczyć, że nie należy wykonywać płótna z juty. Dobre płótno malarskie nie powinno posiadać apretury, czyli uszlachetnienia różnymi substancjami – a niestety większość płócien fabrycznych, gotowych takie ma. Oczywiście można się ich pozbyć za pomocą namoczenia bądź sparzenia w gorącej wodzie, bo byłoby korzystniejsze dla obrazu, jednakże niewiele osób zaprząta sobie tym głowę. Jeśli natomiast artysta sam przygotowuje podobrazie, nie powinien zapomnieć o solidnym naprężeniu płótna, poprzez jego odpowiednie, silne naciągnięcie na blejtram. Jest to ważne, gdyż jak wspominałam wcześniej, płótno pracuje – jest wrażliwe wilgotność powietrza, pod wpływem którego się rozpręża lub ściąga. Zbyt małe naprężenie płótna, przy dużej wilgotności panującej w pomieszczeniu, może spowodować jego zwiotczenie, a w konsekwencji doprowadzić do spękań na warstwie malarskiej, a nawet kruszeniu się.

Drewno

Od najdawniejszych czasów podłożem malarskim było drewno. Historia sztuki ukazuje nam szereg dzieł z różnych epok artystycznych, które stworzone były na specjalnie przygotowanych do malarskich celów deskach – płótno pojawiło się przecież  dopiero w renesansie. Drewno jest materiałem wymagającym, posiadającym wiele wad, które przed przystąpieniem do pracy twórczej należy usunąć. Przede wszystkim należy wybrać odpowiedni gatunek, który w najmniejszym stopniu się wypacza i kurczy – miękkie drzewa liściaste są bardziej higroskopijne, a więc podatne na wilgoć, stąd też deski z nich wykonane często pękają i zmieniają swą objętość (np. lipa, topola, kasztan czy olcha). Iglaste drzewa zaś  po przez posiadanie dużej ilości żywicy są znacznie wytrzymalsze i bardziej nadają się na podobrazie malarskie (np. sosna, modrzew). Drewno iglaste należy przetrzeć acetonem i pokryć szelakiem, dzięki czemu usuniemy substancje żywiczne. Uznaje się jednak, że najlepszym drewnem jest drewno dębowe i mahoniowe.

Drewno musi zostać gruntowanie wysuszone, pocięte na deski promieniowo, wygładzone  i ostatecznie zaimpregnowane olejem lnianym, żywicą poliakrylową lub fenolowo-formaldehydową. Zabieg impregnacji zabezpiecza drewno przed zmianą objętości czy paczeniem się, a także nieco je utwardza. Tak przygotowane drewno gotowe jest do pokrycia odpowiednią zaprawą i nadaje się do malowania.

Warto pamiętać także o usztywnieniu drewna poprzez przyklejenie na odwrotnej stronie deski, listwy umiejscowionej na równych odstępach – drewno bowiem – w związku ze swą higroskopijnością – z czasem się może się wypaczyć. Ważne by pamiętać, że ruch deski odbywa się głównie w kierunku poprzecznym do włókien – dlatego też listwy w tym kierunku powinno umocować się w stosunkowo luźny sposób, najlepiej na jaskółczy ogon. Jeśli przydarzy się, że deska jednak ulegnie wykrzywieniu – należy zwilżyć jej tył i powoli prostować – nigdy gwałtownie.

Umiejętny sposób przechowywania prac wykonanych na podobraziu drewnianym jest bardzo ważny, gdyż materiał ten jest zagrożony wieloma uszkodzeniami. Drewno, które przechowywane jest w pomieszczeniu o podwyższonej wilgoci i temperaturze, może zostać zaatakowane przez insekty (larwy), pleśnie czy grzyby. W wyniku zainfekowania drewna powstają w nim liczne otworki świadczące także o stopniowym próchnieniu. Można z tym walczyć poprzez wstrzykiwanie w owe otwory specjalnej mikstury – kołatozolem lub mieszaniną 1% roztworu chlorku rtęci (sublimatu) rozpuszczonego w alkoholu. Nie wystarczy to jednak do całkowitej konserwacji, wobec czego należy o radę zapytać się specjalisty.

PŁYTA PILŚNIOWA

Pilśnie są sztucznymi płytami drewnianymi, które wytwarzane są przy użyciu systemu spilśniania. Proces ten polega na rozwarstwianiu za pomoc gorącej pary wodnej pod wysokim ciśnieniem włókien  drewna niektórych gatunków sosny, a następnie ich ponowne sklejanie. Warto zaznaczyć, że włókna ułożone są wielokierunkowo, przez co pilśń jest materiałem trwałym. Sklejanie to odbywa się przy użyciu odpowiedniego spoiwa mineralnego pod naciskiem prasy hydraulicznej. Płyty pilśniowej zazwyczaj mają odcień ciemnobrązowy i z jednej strony odtłoczenie o wzorze kratki.  Jako podobrazie malarskie sprawdzają się płyty o większym ciężarze, biorąc pod uwagę, że materiał ten jest całkowicie niepodatny na wilgoć, paczenie czy pękanie, nie jest polecany do tworzenia podłoża malarskiego.

SKLEJKA

Podobnie jak płyta pilśniowa, sklejka  jest sklejonym pod dużym ciśnieniem arkuszem zazwyczaj nieparzystej liczby płyt drewnianych. Arkusze te wycina się wokół pnia drzewa. Słoje w tego typu płycie ustawione są do siebie prostopadle, przez materiał ten jest odporny na paczenie się czy rozciąganie. Zazwyczaj sklejki produkowane są z brzozy, olchy czy sosny i niestety często ich wewnętrzne warstwy są z innego, gorszego/tańszego gatunku drewna. Wyróżnić można także sklejki wodoodporne i suchotrwałe – co zależy od rodzaju zastosowanego kleju w czasie produkcji. Sklejka sama w sobie nie jest wybitnie odporna na wilgoć, przez co może się wypaczać – warto zastosować wtedy listwową ramę, która powinna temu procesowi zapobiec.  Istnieje wiele grubości sklejek – dla przykładu na mały obraz idealnie nadaje się sklejka grubości  6mm, w przypadku dużych formatów zaleca się stosowanie grubości 12mm. Uważa się jednak, że sklejki nie powinno się używać jako podobraziem, gdyż nawet ta najlepsza gatunkowo nie jest trwała.

 METALE

Nieczęsto, aczkolwiek spotyka się malowidła wykonane na podłożu metalowym. Najlepsze są blachy aluminiowe, gdyż są odporne na kwasy i nie wpływają na tempo schnięcia farb – dlatego też dobrze przyjmują farby olejne, jak i – po pokryciu powłoką tlenku – kazeinowe. Dawniej wykorzystywano do tego celu blachy  miedziane, które swą popularność straciły dopiero pod koniec XVIII w.  Początkowo miedź wytwarzano ręcznie, by od XVII w. rozpocząć produkcję blachy walcowanej, a od 1869 roku przejść na miedź elektrolityczną.  Przede wszystkim miedź należy oczyścić z tlenków, by następnie pokryć ją kryjącą farbą olejną. Niestety, miedź jest wrażliwa na wszelakie kwasy tłuszczowe, dlatego też powinno się stosować oleje i żywice o małej zawartości kwasów lub całkowicie odkwaszone. W przeciwnym razie po pewnym czasie mogą pojawić się na malowidle plamki.

Obok miedzi chętnie stosowana była także blacha żelazna wypalana na węglu drzewnym, gdyż zyskiwała wtedy właściwości nierdzewnych. Istnieją także blachy żelazne pocynowane – białe, które spopularyzowały się w XIX w – niestety nie nadają się one do malowania. Powierzchnia takiej blachy powinna być wpierw oczyszczona z zanieczyszczeń w tym rdzy i następnie wygładzona. Tak przygotowana blach pokrywana była pokostem lnianym, a następnie wypalana nad ogniem.  Kilka zaleceń przy stosowaniu blachy żelaznej:

• powierzchnia powinna mieć delikatny gres w celu lepszego przyjmowania zaprawy
• metalową płytę czyści się mieszanką alkoholu, kredy szlamowanej i małej ilości amoniaku

Różnorodność, dostępność, a także rozpiętość cenowa materiałów prowokuje artystów do poszukiwania ciekawych dla siebie rozwiązań. Jednak bardzo często zapomina się, że dzieło sztuki musi oprzeć się wszelkim zagrożeniom zewnętrznym, które pod wpływem czasu mogą je uszkodzić. Dlatego powinno się przykładać szczególną uwagę do procesu technicznego i dopiero po tym przystąpić do pracy twórczej. Kolekcjonerzy zaś, powinni zwracać uwagę na rodzaj zastosowanego podobrazia, a także zbadać czy zostało ono wykonane według właściwych procedur, tak by w przyszłości uniknąć sporych kosztów, jakie związane są z konserwacją lub naprawą dzieła.

Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka