Kodeks Szembeka, źródło: bu.kul.pl
Miniatura przez większość z nas kojarzona jest z małymi formami malarskimi, które w dobie średniowiecza dekorowały kodeksy. Warto jednak wiedzieć, że pod tym hasłem kryją się dwie odmienne od siebie techniki, które łączy jedynie precyzja wykonania i format – zawsze niewielki.
Oprócz wspominanego powyżej iluminatorstwa, miniatura oznacza także malunek portretowy o nieznacznej wielkości, który stosowano najczęściej w zdobieniu rzemiosła, np. tabakiery, zegarki, pamiątkowe przedmioty.
Drugie znaczenie łączy się z miniaturą (iluminacją), która według definicji jest ręcznie wykonaną, malarską lub rysunkową ilustracją pojawiającą się w rękopisach. Miniatury malowano farbami kryjącymi, takimi jak temperowe czy woskowe, a także wodnymi – np. akwarele. Przy wykonywaniu tego typu ilustracji posługiwano się także piórem, srebrnym sztyftem lub cienkim pędzelkiem (włosie sobola, kuny). Władysław Ślesiński wspomina o dobrych pędzlach włosiowych, białych paletach z kości lub porcelany, szkle powiększającym i nożyku do skrobania ( poprawek). Dodatkowo mówi o najlepszej palecie, która winna być wykonana z kości słoniowej o długości 152-203 mm i o grubości stosunkowo dużej – tak by nie przepuszczała promieni świetlnych.
Miniatury malowane farbami kryjącymi zdobiły przede wszystkim księgi o treści religijnej, natomiast w malarstwie świeckim dominowały miniatury rysunkowe, podmalowane jedynie farbami wodnymi. Historia miniatur sięga aż do starożytności (Egipt, Grecja, Rzym), ale największy rozkwit tej dziedziny nastąpił w IV w. w związku z rozpowszechnieniem się formy kodeksu (do IV w. stosowane były zwoje).
Najbardziej reprezentacyjne rodzaje kodeksów to:
- codex aureus – kodeks pisany i zdobiony złotem. Stosowana przy tym technika chryzografii umożliwiała tworzenie wspaniałych dzieł. Chryzografia jest techniką pisania piórem lub malowania płynnym złotem (zawiesina płynnego proszku w spoiwie białkowym lub gumowym). W celu uzyskania połysku, należało użyć agat do polerowania wyschniętego złota. Technika ta stosowana była w starożytności i wczesnym średniowieczu w iluminowanych rękopisach na pergaminie barwionym głównie purpurą tyrreńską.
- codex purpureus – kodeks pisany i zdobiony purpurą, która posiada wiele gam – od intensywnych czerwieni po fioletowo-brązowe. Jak wiadomo purpura była barwnikiem naturalnym, otrzymywanym ze ślimaka rozkolca, korzenia marzanny farbiarskiej, a także z mszyc zwanych koszenile. Purpura, jako szlachetny i trudno osiągalny barwnik była bardzo droga, dlatego też na jego użycie stać było jedynie władców ( stąd w ikonografii purpurowa szata przysługuje osobom boskim lub monarchom)
- codex argentus – kodeks pisany i dekorowany płynnym srebrem.
Najczęstszymi typami miniatur są: inicjały ornamentalne i obrazkowe, ilustracje tekstowe (często całostronicowe), dekoracyjne obramienia (floratury, bordiury) i miniatury dedykacyjne (wskazujące na osobę fundatora danej księgi).
Warto pamiętać, że nie wszystkie małe prace są miniaturami, o przynależności do tej grupy w dużej mierze decyduje technika wykonania danej kompozycji. W miniatorstwie najczęściej używa się farby akwarelowej, która jedna kładziona jest z ogromnym wyczuciem i precyzją. W tego typu ilustracji nie powinno malować się kontrastowo, a pędzel powinie być niemalże suchy. Technika malowania jest bardzo czasochłonna, gdyż farba nakładana jest punkt po punkcie, także przy pomocy szkła powiększającego.
Podobraziem może być niemalże każdy biały materiał – papier, kość zwierzęca, pergamin. Jeśli podłożem ma być papier, to należy go uprzednio dobrze przygotować. Rozpięty na desce i przyklejony do niej bokami papier smaruje się dwukrotnie zaprawą z kleju pergaminowego zmieszanego z bielą, który po wyschnięciu należy poddać procesowi szlifowania. W przypadku gdy podłożem ma być niezwykle higroskopijna kość słoniowa, należy zastosować jej bardzo cienki fragment o najjaśniejszej barwie i braku żyłek. Warto pamiętać, że kość jest bardzo wrażliwa na tłuszcze – nie powinno się jej dotykać bezpośrednio palcami. Kość słoniowa ma różny odcień – od białej do żółtej, podczas gdy kość młodych zwierząt posiada kolor zielonkawy. Pergamin natomiast – podobnie jak papier – bardzo często występuje w charakterze podobrazia pod miniatury. Pergamin zwierzęcy jest prześwitującą błoną, która produkowana była ze skór młodych zwierząt, takich jak: owce, cielęta, kozy, barany osły, a czasem nawet wilki. Pergamin powstaje w wyniku oczyszczenia skóry z włosia, oskrobania, nasączenia kredą i dokładnego wypłukania. Najbardziej cenionym pergaminem był ten, który powstawał ze skór martwo narodzonych cieląt – tzw. Velin (ang. vellum). Przygotowanie pergaminu do rysowania lub malowania polega na wykonaniu kilku czynności – szlifowania, odtłuszczania, polerowania i napięcia. Ten ostatni etap jest bardzo ważny, gdyż pergamin bardzo mocno reaguje na wilgoć. Pergamin rozpręża się poprzez nałożenie na jego krawędzie kleju glutenowego lub gumy roślinnej, rozłożenie na środku drewnianej płyty, a następnie prasowanie kostką introligatorską tak długo, aż klej zacznie działać. Aby zmniejszyć chłonnoć pergaminu, powinno się powlec go rozrzedzoną żółcią wołową. Szczegółowy opis na temat miniatur znajduje się w książce W. Ślesińskiego Techniki malarskie i spoiwa organiczne.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
