Zrabowane i odzyskane – 10 bezcennych dzieł, które trzeba zobaczyć

 Z prawie 600 zabytkowych obiektów zrabowanych podczas II Wojny Światowej, wybraliśmy 10 najcenniejszych i najważniejszych, które są aktualnie eksponowane. Warte zobaczenia dzieła znajdują się w różnych polskich miastach i nie tylko w muzeach, bo zgodnie ze podstawową zasadą restytucji – odzyskane dzieło wraca zawsze tam, skąd zostało zrabowane. Trudno obejrzeć wszystkie w jednym czasie, ale warto o nich pamiętać, przy kolejnych wyjazdach. Zwłaszcza, że z wieloma wiążą się historie nadające się niemal na powieść sensacyjną.

Szacuje się, że Polska mogła stracić w czasie wojny ponad 500 tys. dzieł  sztuki o wartości ok. 20 mld dolarów. Polskiemu MSZ udało się odzyskać prawie sześćset zabytkowych obiektów.  Do najważniejszych dzieł odzyskanych w ciągu ostatnich pięciu lat należą przede wszystkim „Madonna pod Jodłami” Łukasza Cranacha, obraz Pietera de Grebbera z XVII w. „Portret czytającego mężczyzny”, dwa obrazy Juliana Fałata z Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, czy też wyjątkowo cenne średniowieczne rękopisy: „Mszał” i „Liber de natura rerum”. Część z odzyskanych dzieł znajduje się w depozytach, część jest  w trakcie konserwacji. Poniżej wskazujemy tylko te, które są aktualnie dostępne dla zwiedzających.

Źródło: MSZ

1. Wrocław, Muzeum Archidiecezjalne, „Madonna pod Jodłami” Łukasza Cranacha Starszego

Najcenniejsze z odzyskanych dzieł. Podobne obrazy tego autora osiągały na aukcjach ceny ok. 6-8 mln euro. „Madonna” wywieziona została pociągiem z Wrocławia w 1947, zawinięta w ceratę udawała tacę, na której stał termos i filiżanka z kawą. Tak trafiła do Berlina. Kradzież oryginału zatuszowano namalowaną w latach 1946-1947 kopią. Dopiero w latach 60 odkryto fałszerstwo. Oryginał obrazu wielokrotnie próbowano sprzedać na zachodzie Europy – bezskutecznie. Posiadacz dzieła przed śmiercią oddał płótno szwajcarskiemu biskupowi, który po negocjacjach zdecydował się zwrócić je Polsce. Obraz wrócił do kraju w 2012 roku.

Źródło: MSZ

2. Warszawa, Muzeum Narodowe, „Orszak” Witolda Wojtkiewicza

Obraz namalowany w 1908 r. Zaginął prawdopodobnie w 1942 r. Przed wojną należał do prywatnego właściciela, stąd też pozostawał w depozycie Muzeum Narodowego do momentu przedstawienia przez spadkobierców właściciela dokumentów potwierdzających tytuł własności.  „Orszak” jest pierwszą z pięciu prac autorstwa Witolda Wojtkiewicza, którą udało się do tej pory odzyskać.

Źródło: MSZ

3. Kraków, Muzeum Narodowe, Pałac Biskupa Erazma Ciołka, „Madonna z Dzieciątkiem”

Obraz stanowił część środkową tryptyku, skrzydła nie zostały do tej pory odnalezione. Zrabowano go w 1944 r. Tryptyk należał do kolekcji Tadeusza Konopki (1844-1903), znanego kolekcjonera dzieł sztuki i malarza. W 1970 r. „Madonna z Dzieciątkiem” została zakupiona do Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie, ale dopiero w 2004 roku MSZ trafiło na jej ślad, gdy zdjęcie obrazu opublikowano na portalu internetowym Stowarzyszania Muzeów Amerykańskich. Pod koniec 2004 roku obraz „Madonna z Dzieciątkiem” wrócił do Polski.

4. Wrocław, Biblioteka Uniwersytetu we Wrocławiu – „Liber de natura rerum” – średniowieczny rękopis pochodzący ze zbiorów dawnej Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu

Źródło: MSZ

Rękopis jest piętnastowieczną kopią dzieła Thomasa Cantimpratensisa (1201-1272), pisarza kaznodziei i teologa, zatytułowanego „Liber de natura rerum”, powstałego w latach 1230-1245. Pochodzi z biblioteki wrocławskiego patrycjusza Tomasza Redigera (zmarłego w 1576 r.). W obawie przed bombardowaniami jesienią 1943 roku najcenniejsze zbiory miejskiej książnicy, a wśród nich i „Liber de natura rerum”, ewakuowano poza Wrocław, m. in. do pałacu Ramfeld (późniejsze Ramułtowice). Stamtąd rękopis został skradziony. Po wojnie trafił w ręce znanego kolekcjonera. Został odzyskany dzięki współpracy MSZ z domem aukcyjnym Sotheby’s w Londynie.

Źródło: MSZ

5. Szczecin, Muzeum Narodowe, płaskorzeźbione kwatery (Niesienie Krzyża i Ukrzyżowanie) z ołtarza w Wkryujściu (d. Ückermünde) z pocz. XVI w.

Kwatery pochodzą z ołtarza ufundowanego na początku XVI w. przez księcia pomorskiego Bogusława X (1474-1524) dla kościoła Mariackiego we Wkryujściu (Pomorze Zachodnie). W czasie II wojny światowej ołtarz ukryto, wraz z najcenniejszymi zbiorami Muzeum, w kilku miejscach na terenie Pomorza. Po odnalezieniu części skrytek przez Armię Czerwoną, cztery płaskorzeźby zostały wywiezione do b. ZSRR. W 1956 r. dwie z nich zwrócono z Moskwy do Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie. Nieodnalezione płaskorzeźby z przedstawieniami „Niesienia Krzyża” i „Ukrzyżowania” oraz rzeźba św. Piotra uznane zostały za zaginione. Dzięki informacjom, do których dotarło MSZ odnaleziono brakujące płaskorzeźby w ryskim Muzeum Sztuki Zagranicznej.  Łotwa zwróciła je Polsce w 2006 r.

6. Warszawa, Muzeum Narodowe, „Chłopi w karczmie” Adriaena Brouwera

Źródło: MSZ

Jedyny obraz Adriaena Brouwera w polskich zbiorach publicznych. Obraz zrabowano z Muzeum Narodowego w Warszawie. Z uwagi na wysoką wartość artystyczną dzieła, Niemcy zaraz po zajęciu Warszawy wywieźli go do Rzeszy. Po zakończeniu działań wojennych obrazu nie udało się odnaleźć w czasie prowadzonej akcji rewindykacyjnej na terenach stref okupacyjnych Niemiec. W 1997 roku dzieło pojawiło się w domu aukcyjnym Christie’s w Londynie. Zakupił je Johnny van Haeften, a następnie odsprzedał francuskiemu kolekcjonerowi. Już wtedy obraz zauważyli specjaliści z Muzeum Narodowego, ale uznano go za replikę. Dopiero dalsze analizy wykazały, że obraz był najprawdopodobniej przemalowywany podczas konserwacji. Muzeum Narodowe zwróciło się o pomoc w odzyskaniu dzieła do MSZ. W efekcie zabiegów ambasadora RP w Londynie, van Haeften odkupił obraz od francuskiego kolekcjonera i przekazał Polsce.

Źródło: MSZ

7. Warszawa, Wilanów, oryginalny odpis „Traktatu gdańskiego” zawartego pomiędzy królem Janem III Sobieskim, a królem szwedzkim Karolem XI

Oryginalny odpis tajnego traktatu z XVII wieku został przekazany do Muzeum-Pałacu w Wilanowie w październiku 2012 r. Za pośrednictwem MSZ został podarowany do zbiorów muzeum przez Fundację Rodzinną Blochów z Nowego Jorku. „Traktat gdański” został zawarty 4 sierpnia 1677 r. pomiędzy królem Janem III Sobieskim, a królem szwedzkim Karolem XI.  Odegrał doniosłą rolę w polityce zagranicznej pierwszych lat rządów polskiego monarchy. W zbiorach polskich znajdował się do tej pory tylko jeden odpis traktatu – w Bibliotece XX Czartoryskich w Krakowie. Oryginał, pochodzący z Archiwum Radziwiłłowskiego, przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

Źródło: MSZ

8. Racibórz, Muzeum w Raciborzu, Graduał raciborski

Dwie karty z piętnastowiecznego dominikańskiego graduału (księga liturgii mszalnej zawierająca śpiewy wykonywane przez kantora i chór) odzyskano w 2005 roku. Wojenne losy graduału nie są znane. Mógł pozostać w skarbcu podominiakńskiego kościoła do końca działań wojennych wokół Raciborza, a więc do marca 1945 r. Wówczas weszły do miasta oddziały Armii Czerwonej i spenetrowały skarbiec wywożąc dużą część jego zawartości. Nie można jednak wykluczyć, że graduał znalazł się wśród obiektów ewakuowanych przez Niemców na zachód.  Pod koniec 2004 r., w ofercie domu aukcyjnego Sotheby´s w Londynie pojawiły się dwie karty, które jak wynikało z opisu miały pochodzić z klasztoru dominikańskiego w Oświęcimiu. Już wstępna analiza pozwoliła ustalić, że obie karty pochodzą z Graduału raciborskiego. MSZ natychmiast wystąpiło o ich zwrot. Karty zwrócone zostały ambasadzie RP w Londynie a następnie parafii Wniebowzięcia NMP w Raciborzu.

Źródło: MSZ

9. Kwidzyn, oddział Muzeum Zamkowe w Malborku, XVII-wieczna taca na ofiary dla ubogich

Odzyskana w grudniu 2011 r., dzięki wspólnym działaniom MSZ i MKiDN. Zabytek pochodził z kościoła św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie. Taca prawdopodobnie jest pierwowzorem lub pamiątkowym egzemplarzem srebrnej tacy z 1629 roku. Srebrny egzemplarz w 1945 roku został zrabowany z kościoła po zajęciu Kwidzyna przez Armię Czerwoną. Figuruje również w bazie danych dóbr kultury utraconych w czasie II wojny światowej. Miedziana taca jest zabytkiem wykonanym w tym samym czasie i według analogicznych wzorów, co zaginiona srebrna taca.

10. Kraków, Biblioteka Jagiellońska, Archiwum Jana Szembeka

Źródło: MSZ

Zbiór zawiera m.in. księgę historii rodu Szembeków – bogato ilustrowany rękopis opisujący genealogię rodziny, opatrzony pieczęcią i oprawiony w Paryżu w początku XIX w. Wśród cennych dokumentów jest także bulla papieska z 1706 r. i najstarszy dokument rodzinny – datowany na 1313 r.  Archiwum znajdowało się pierwotnie w pałacu Szembeków w Porębie Żegocie. W 1939 r. zostało przewiezione w celu zabezpieczenia do Warszawy, gdzie pozostało przez pierwsze tygodnie niemieckiej okupacji. Następnie przez Rumunię, udało się je przewieźć do Paryża, a po jego zajęciu przez Niemców, do Lizbony. Po śmierci Jana Szembeka w 1945 r. dokumenty znalazły się w rękach Kazimierza Mycielskiego, spokrewnionego z Szembekami i wraz z nim wyjechały do Południowej Afryki. Pod koniec życia, w 1974 r. Kazimierz Mycielski przekazał je Zygmuntowi Janowi Szembekowi mieszkającemu w Wielkiej Brytanii bratankowi Jana Szembeka, który za pośrednictwem MSZ podarował archiwum Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.