„Fontanna” Marcela Duchampa z 1917 roku, jest jednym z najlepiej znanych dzieł sztuki wpisujących się w filozofię ready-made. Pisuar z inskrypcją: R. Mutt 1917, który powstał jako manifest nieskrępowanej formalnie i znaczeniowo, odrzucającej atrakcyjność wizualną jako wykładnik sztuki wysokiej, nie wyszedł jednak spod ręki francuskiego malarza. Wszystko wskazuje na to, że jego autorką jest niemiecka artystka i poetka Elsa von Freytag-Loringhoven.
Marcel Duchamp grający w szachy. Fot: Kay Bell Reynal, 1952. Źródło: Smithsonian Institution, Archives of American Art
Choć wzmianki nt. znajomości i zaangażowania „Baronowej” (jak nazywana była w środowisku po ślubie z baronem Leopoldem von Freytag-Loringhovenem) przewijają się w wielu źródłach, środowiska naukowo-artystyczne rzadko podejmują się dyskusji na ten temat. Istnieją przypuszczenia i dowody na to, że Duchamp ukradł pracę poetce. Świat sztuki nie chce uznać ich jednak za prawdziwe, w obawie przed konsekwencjami, które oznaczałyby nie tylko spore przewartościowanie w dziedzinie nauk o sztuce, ale przede wszystkim spore konsekwencje finansowe. Misją muzeum sztuki, czy wydawnictw edukacyjnych jest dostarczanie rzetelnej wiedzy, co w świetle domniemanej kradzieży mogłoby skutkować wycofaniem całego dostępnego nakładu źródeł i ponownego wprowadzenia go na rynek, tym razem ze sprostowaniem: “replika zawłaszczona przez Marcela Duchampa (1887-1968), autor: Elsa von Freytag-Loringhoven (1874-1927)”.
Zdaniem Williama Camfielda, Kirka Varnedoea i Hectora Obalka, którzy badają przypadek „Fontanny”, Duchamp nie mógł być jej autorem. Podobne stanowisko prezentuje Irene Gammel – specjalistka w zakresie sztuki modernizmu i dadaizmu, autorka wielu książek poświęconych Elsie von Freytag-Loringhoven. Duchamp utrzymywał, że kupił pisuar od J. L. Mott Iron Works w Nowym Jorku, przekazując go później na wystawę Salonu Artystów Niezależnych i nazywając „Fontanną”. Duchamp nie mógł jednak kupić pisuaru, ponieważ Mott nigdy nie sprzedał tego konkretnego modelu.
Najbardziej wymowny w tej sprawie jest list, jaki Duchamp napisał do swojej siostry w dniu 11 kwietnia 1917 r. – dwa dni po tym, jak zarząd odrzucił jego Fontannę. Artysta napisał: „jedna z moich przyjaciółek pod męskim pseudonimem Richard Mutt, przesłała porcelanowy pisuar jako rzeźbę”. Kolejną wątpliwość budzi słabość Duchampa do szachów, którą zaraził się w 1913 roku. Pod wpływem pisarza Raymonda Roussela, artysta praktycznie całkowicie porzucił działalność o charakterze artystycznym. Zaskakująca treść tego listu została upubliczniona dopiero w 1983 roku, wraz z Archives of American Art Journal.
Elsa von Freytag Loringhoven. Źródło: United States Library of Congress
Irene Gammel jest przekonana, że tajemniczą „przyjaciółką” Duchampa była Else Plotz – urodzona w 1874 roku córka niemieckiego budowniczego, która w trzecim małżeństwie przyjęła nazwisko męża – Barona von Freytag-Loringhovena. Else była poetką obiektów znalezionych które przekształcała w dzieła sztuki. Za cel obrała właśnie Society of Independent Artists (Stowarzyszenie Artystów Niezależnych), którego przedstawiciele konsekwentnie ignorowali ją jako artystę. Stąd też można przypuszczać, że pisuar podpisany jako R. Mutt (czasami używała go do sygnowania wierszy) oddała w ręce Duchampa, by ten – jako członek stowarzyszenia – poddał pod obrazy jego wartość artystyczną.
Dlaczego Duchamp przez tyle lat utrzymywał, że to on jest autorem Fontanny? Po porzuceniu szachów zapragnął powrócić na artystyczną scenę, a pisuar Elsy miał mu w tym pomóc. Zazdrościł również swoim dwóm braciom, również artystom. W wywiadzie udzielonym Williamowi Seitzowi w 1962 roku, powiedział, że wszystkie jego słowa są „głupie i złe”. Dlatego więc świat uparcie wierzył w jego fikcyjne opowieści?
Powód jest prosty: za dużo zainwestowano w tę fikcję. Niezliczone teorie artystyczne, kuratorskie i akademickie zostały oparte na relacji Duchampa. Zmiana stanowiska, nawet w świetle zebranych dowodów oznaczałaby również rewizję stosunku do konceptualizmu w ogóle, który bywa przecież uważany za amerykański wkład w sztukę modernizmu.
Agnieszka Skowron
Fot. (góra): „Fontanna” Marcela Duchampa, fot. Alfred Stieglitz tuż po słynnym zjeździe Stowarzyszenia Artystów Niezależnych w 1917 roku
Portal Rynek i Sztuka
Ten artykuł jest jedna wielka manipulacją faktów, bądź przedrukiem zupełnie niezorientowanej w temacie autorki, p. Skowron. Polecam do przeczytania i zrozumienia tego co jest napisane w biografii Duchampa, autorstwa Calvina Tomkinsa. Autorka artykułu szczyci się kompletnym brakiem wiedzy na temat życia Duchampa. Szukając taniej sensacji podaje znane światu dzieło, jako wątpliwe autorstwo artysty. Po pierwsze to Świat zrobił z „Fontanny” Wielkie Dzieło, autorstwa Duchampa, a on sam właściwie wykonał test własnych przypuszczeń i reakcji na ewentualne pojawienie się tegoż, na Wystawie Niezależnych. Jak wiadomo, dzieło zostało odrzucone, co potwierdziło przypuszczenia Duchampa i potwierdziło jego poglądy. Tak, to była prowokacja, jedno z działań Duchampa, z użyciem ready made. Pomysł być może należał do kilku osób, odpowiedź w biografii. Duchamp odchodził od sztuki sukcesywnie, z konkretnych powodów, a nie z powodu szachów. Jakich? Proszę sobie pani redaktor przeczytać. I było to dużo później, od około 1920, podam dla ułatwienia. I przede wszystkim najważniejszym Dziełem Duchampa, które sam za takie uważał, była Wielka Szyba. PS. Skąd Pani wie, że Mott nie sprzedał nigdy tego modelu?
Wiem, że nie odnosi się Pani do mnie oraz że to komentarz sprzed 6 lat, ale nie adresuje Pani nic istotnego w artykule. Nieistotne jest, czy Duchamp uważał „Fontannę” za tzw. wielkie dzieło na początku, oczywistym jest, że chciał przetestować instytucję sztuki w sensie Dickie’ego, taki był sens wielu jego prac (tym razem zrobił to poprzez kogoś innego, przedstawiając na wystawie, na której on sam był „jurorem” dzieło podobnej mu artystki). Nie wie Pani jednak, że Duchamp uznał swoje autorstwo dzieła dopiero po śmierci baronowej. Ignoruje też Pani research badaczy sztuki – to, że Mott nie sprzedał tego pisuaru, nie jest tajemnicą. Ponadto „Fontanna” nie jest dziełem ready-made – nie jest to pisuar przedstawiony bezpośrednio, lecz obrócony i podpisany. Czemu Duchamp miałby odejść od formy swojego cyklu (lepszej i inteligentniejszej) w ten sposób i w ogóle nie uznać autorstwa tego dzieła?
Jeśli chodzi o szachy, to przyznam Pani rację – nie mam pojęcia, o co z tym chodzi.
Więcej, stety niestety, przemawia za tym, że Duchamp nie jest autorem „Fontanny”. Tego, że był wybitnym artystą, nikt mu jednak nie odbierze.