Podróż na wschód: współczesna sztuka Armenii
25.02.2015
Analiza rynku sztuki, Na deser, Trendy inwestycyjne
Armenia jest krajem, który ze względu na swoje położenie na skrzyżowaniu szlaków między Wschodem i Zachodem, ciągle był miejscem starć i walka wielkich mocarstw starożytnych i średniowiecznych. Granicząc z Turcją, Gruzją i Azerbejdżanem, Armenia zawsze w znaczącym stopniu była osadzona w kontekście kultury wschodniej. Jednocześnie jest to państwo, które jako pierwsze na świecie przyjęło chrześcijaństwo jako religię państwową, jeszcze w 301 r. n.e. Dzięki niesamowitej mieszance kultur Europy i Bliskiego Wschodu, tradycji i religii, sztuka ormiańska stała się wyjątkowym zjawiskiem, intrygującym i zachwycającym odbiorców swoją różnorodnością.
Ze średniowiecza do ZSRR
Zaczynając od czasów średniowiecza dla Ormian, którzy wiele razy tracili państwowość, Kościół był ważnym symbolem jednoczącym naród. Dlatego właśnie malowidła w kościołach, ikony, a także bezcenne miniatury książkowe stanowią podstawy tradycyjnego malarstwa ormiańskiego.
Znacząco zmieniają się losy kultury i sztuki Armenii dopiero w XIX wieku, kiedy wschodnia część Armenii stała się częścią Imperium Rosyjskiego. Ormianie zintegrowali się wtedy z kulturą rosyjską, a głównym kierunkiem w malarstwie stał się portret. Wzorcem sztuki w tym czasie zostały małe i subtelnie wykonane portrety Akopa Ovnatanyana (1809-1884), który w ciekawy sposób łączył tradycje średniowiecznych miniatur z nowymi tendencjami malarstwa portretowego.
W tym czasie popularne były również prace poświęcone problematyce narodowej. Wśród artystów, którzy zaczęli malować obrazy o tej tematyce wyróżnił się Vardges Surenyants (1860-1921), który był założycielem zasadniczo nowego gatunku historycznego. Wiele z jego prac poświęconych jest ludobójstwu Ormian (Deptanie sanktuarium, Po pogromie), a także tematom, inspirowanym przez starożytne ormiańskie legendy.
W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku jako niezależny gatunek w malarstwie ormiańskim powstaje krajobraz. W tym okresie szczególnie silny wpływ na pejzażystów miał Iwan Ajwazowski – Ormianin z pochodzenia, którego zaliczają do najwybitniejszych rosyjskich malarzy-marynistów. Wiele z jego dzieł było poświęconych tematom historycznej ojczyzny (Sewan, Pogrom Ormian w Trabzon, Ararat, Odwilż na Kaukazie itp.).
Od 1921 roku zaczyna się sowiecki okres rozwoju sztuki Armenii, kiedy najbardziej popularnym motywem twórczości stała się oczywiście tematyka narodowa. Głównymi przedstawicielami tego nurtu sztuki ormiańskiej byli M. Sarian, G. Gurdżian, O. Sardiarian. Tworzyli oni głównie malarstwo w monumentalno-dekoracyjnym stylu odznaczające się żywym kolorytem, oparte na tradycji ludowej.
Poza oficjalną sztuką sowiecką, w latach 60. XX wieku zaczęli tworzyć również „nieoficjalni” artyści-nonkonformiści jak A. Akopyan, M. Grigoryan oraz A. Czakmaczyan. Ich kreatywność, oparta na łączeniu tradycyjnej sztuki z modernistycznymi środkami wyrazu, stworzyła fundamenty rozwoju współczesnej sztuki Armenii.
Czasy współczesne
Drzwi do świata względnej wolności i świeżego strumienia kreatywności w sztuce ormiańskiej otworzyły się w dobie pierestrojki. Od tego czasu młodzi artyści zaczęli korzystać z nowych środków i materiałów, działając we wszystkich głównych obszarach współczesnych idei artystycznych – od konceptualizmu do akcji performatywnych. Jednocześnie współczesna sztuka ormiańska nadal czerpie inspiracje z kultury tradycyjnej, w subtelny sposób łącząc nowoczesne z narodowym.
Narek Avetisyan
Narek Avetisyan jest artystą, któremu udało się stać jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych ormiańskich twórców na świecie. Urodzony w 1969 roku, ukończył Panos Terlemezian Art College oraz studia na Akademii Sztuk Pięknych w Erywaniu. Współtworzył wpływową grupę „Akt” działającą w myśl hasła: „Nowe Państwo, Nowa Sztuka”.
Narek Avetisyan oficjalnie reprezentował Armenię na biennale w Wenecji oraz w Pekinie, a jego prace były wystawiane w wielu znanych instytucjach sztuki w Europie Zachodniej. Najsłynniejszym projektem artysty jest Symulakrum. 33 spotkania z Vermeerem. Projekt ten polega na prezentacji 33 spojrzeń na obraz Dziewczyna z perłą Jana Vermeera z 1664 roku. Na projekt składa się ciąg wariacji obrazów powstałych w rozmaitych konwencjach: od klasycyzmu po kubizm, fowizm i ekspresjonizm. Tworząc ten cykl obrazów, Avetisyan inspirował się zarówno twórczością mistrzów światowego malarstwa: Hieronima Boscha, Pabla Picassa, Salvadora Dalego, Kazimierza Malewicza, Joana Miró jak również armeńskich artystów: Martirosa Saryana, Ahota Hovhannisyana i Ervanda Kotchara. Projekt Symulakrum. 33 spotkania z Vermeerem był pokazywany również w Polsce na Zamku Królewskim w Warszawie.
Kamo Nigariyan
Kamo Nigarian urodził się w rodzinie intelektualistów w małym ormiańskim miasteczku Helendorf. Obrazy i fotografie Nigariana, często przedstawiające motywy przemocy i seksu, można nazwać prowokacyjną syntezą ekspresjonizmu i surrealizmu. Ze względu na eksperymentalny charakter i kontrowersyjność dzieł w czasach istnienia Związku Radzieckiego artysta był całkowicie ignorowany. Dopiero po rozpadzie ZSRR krytycy sztuki zwrócili uwagę na jego prace. Henrik Igityan, dyrektor i założyciel Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Erywaniu, był pierwszym, który włączył obrazy Nigariana do stałej ekspozycji Muzeum. Dzięki niemu, artysta zaczął uczestniczyć w licznych międzynarodowych wystawach współczesnej sztuki ormiańskiej, m.in. w Paryżu, Rzymie i Teheranie. A w 2001 roku zorganizowano jego pierwszą wystawę indywidualną Nigariyana w ojczyźnie.
Vruyr Galstyan
Artysta Vruyr Galstyan w swojej twórczości próbuje poprzez kolor badać złożone koncepcje dotyczące pozycji człowieka w czasie i przestrzeni. Najbliższy malarzowi jest gatunek portretu. Najczęściej artysta maluje postaci Don Kichota i Sancho Pansy, klaunów oraz autoportrety. Jednak mimo powtarzających się motywów, w każdej pracy postaci prezentowane są w odmienny sposób, odkrywając przy tym różne elementy osobowości człowieka.
W autoportrecie pt. Pamięć z 1973 roku artysta mocno skupia się na odkrywaniu samego medium malarskiego poprzez gęste stosowanie farb i intensywną paletę kolorów. Ten obraz należy do najbardziej charakterystycznych dla twórczości Galstyana, w niezwykły sposób łącząc modernistyczny dyskurs z tradycyjnym i wizualnym językiem średniowiecznych rękopisów ormiańskich.
Armen Gevorgyan
Spokojne i kontemplacyjne obrazy i rzeźby Armena Gevorgyana w większości poświęcone są tematom historii i tradycji Armenii. Artysta operuje raczej niewielką ilością przedmiotów: manekiny, czapki, turbany, ozdobne ubrania i firany, metalowe zbroje, koła, sztalugi, kwiaty. Jednak nawet poprzez ograniczoną ilość obiektów artyście często udaje się przekazać skomplikowane i zmuszające do refleksji koncepcje.
Jednym z przykładów może być rzeźba Dezintegracja z 1988 roku, która dotyczy filozoficznej teorii cyklu życia. Armen Gevorgyan wykorzystuje symbol koła, aby odwołać się do agrarnych korzeni narodu ormiańskiego i jego identyfikacji z ziemią i uprawą. Nic dziwnego, że złamanie tego koła musi mieć szczególne znaczenie dla Ormian, których świadomość narodowa była sformowana przez długą historię przesiedlenia. Rzeźba Gevorgyana skłania więc widzów do kontemplacji i przemyśleń nad złamanym cyklem życia oraz nad „dezintegracją”, która wynika z poczucia utraconej ojczyzny.
Ruben Grigoryan
Urodzony w Erywaniu Ruben Grigoryan jest malarzem i ilustratorem książek. Brał udział w wielu wystawach w kraju i za granicą, w tym w Londynie, Rymie, Kassel czy Istambule.
W swoich surrealistycznych pracach malarz stara się zjednoczyć realny świat z równoległą mistyczną rzeczywistością. „Wyobraźnia jest najważniejszym elementem w sztuce i drzwi otwarte przez nią przenoszą nas w przeszłość i w przyszłość, która ma ogromny wpływ na teraźniejszość” – podkreśla artysta. Obrazy Grigoryana często są zbudowane na zasadach kolażu, łącząc różne fragmenty i cytaty w całość w zupełnie nowym kontekście.
Karine Matsakyan
Karine Matsakyan można nazwać przedstawicielką nurtu pop-artu we współczesnej sztuce Armenii. Artystka jest przekonana, że niepodległa Armenia nie jest jeszcze wolna i niezależna. „Moja sztuka jest manifestem krzyczących wyznań ormiańskiej kobiety” – stwierdza artystka. W swoich dziełach, wykorzystując elementy z mediów i reklamy, malarka próbuje odzwierciedlać zbiorcze marzenia współczesnej Ormianki, które wciąż są trudne, o ile nie niemożliwe, do zrealizowania.
Mimo zjawiska ogólnoświatowej globalizacji, sztuka Armenii nadal jest mało znana polskim i europejskim odbiorcom. Nie mniej jednak, za każdym razem, gdy prace ormiańskich artystów pojawiają się na międzynarodowych wystawach, wywołują one wśród krytyków duże zainteresowanie. Zarówno znawcy, jak i amatorzy sztuki, mogą odnaleźć w tych dziełach coś niezwykle interesującego – ormiańskiego ducha i korzenie narodowe.
Ganna Melnyk
Portal Rynek i Sztuka