Jak eksponować i przechowywać dzieła sztuki?

Dzieła sztuki to przedmioty z obszaru wielu dziedzin twórczości, posiadające różną formę i wykonane z najrozmaitszych materiałów, takich jak: tkanina, kamień, kreda, gips, metale, tradycyjne żywice naturalne lub sztuczne. Tworzywa te zachowują się dobrze w określonych warunkach klimatycznych – w innych wysychają, utleniają się, blakną lub pokrywają pleśnią bądź glonami.

Dlatego też warunki ich przechowywania bądź eks­ponowania nie mogą być przypadkowe. Powinny uwzględniać one potrzeby surowca bądź surowców, z których stworzono dane dzieło. Przedmiot sztuki, także w warstwie materii, to coś więcej niż zbiór kilku czy kil­kunastu substancji o odmiennych właściwościach. Sposób połączenia tych różnych materiałów wymusza niejedno­krotnie zmianę warunków temperatury, wilgotności powietrza lub natężenia światła na takie, które będą chronić ich warstwę zewnętrzną i strukturę.

Oto parametry sprzyjające poszcze­gólnym materiałom:

• metale kolorowe i ich stopy takie jak np. miedź, mosiądz, brąz mogą być eksponowane w podwyższonej wilgotności, ponieważ nie korodują tak, jak stal bądź żelazo. Z tego też powodu odlewa się z nich pomniki czy rzeźby stojące w wolnej przestrzeni, a narażone na zmienne warunki pogody czy pór roku;

• przedmioty z żelaza i zwykłej stali podlegają korozji, dlatego muszą mieć sucho i znajdować się w pomieszczeniach do 50% wilgotności względnej (do pomiarów wilgotności i temperatury służą obecnie proste w obsłudze i niezawodne elektroniczne higrometry);
• obrazy olejne na płótnie, do których wykonania użyto tkaniny (np. len, bawełna, mieszanki), posiadające pod warstwą farby grunt (kreda, gips, żywica, będąca spoiwem woda), zaś na farbie warstwę werniksu (o różnym składzie) są wrażliwe na nadmierne wysychanie lub nadmierną wilgoć, a także na ekspozycję przy zbyt wysokim natężeniu światła. Suche powietrze powoduje przesuszenie wymienionych warstw obrazu (płótna, kleju, gruntu, farby, werniksu) i jest powodem niekorzystnych reakcji między nimi, co prowadzi do pękania, kruszenia się, odpadania warstwy malarskiej lub tworzenia się na jej powierzchni pęcherzy. Nadmierna wilgotność może umożliwić porost pleśni, bakterii, szczególnie od spodu obrazu. Długotrwała ekspozycja na wilgoć spowoduje w końcu zniszczenie polichro­mii na powierzchni obrazu. Optymalne wartości klimatyczne dla tego typu dzieł to 50-60% wilgotności i ok. 20ºC. Jeśli nie jesteśmy w stanie osiągnąć takich wartości, pamiętajmy – najistotniejsza jest stabilność warunków klimatycznych. Niech to więc będzie np. 45% wilgotności względnej i 17ºC. Niewskazane jest przetrzymywanie tego typu obiektów w zmiennych warunkach, czyli latem osiągających 60% wilgotności i 25ºC, zaś zimą w sezonie grzewczym: 35% wilgotności i 15 -25ºC. Natężenie światła nie powinno przekraczać 200 luxów;
• obrazy malowane akrylami na płótnie – zwłaszcza impastowo – mogą nieco łatwiej ulegać destrukcji z powodu ogólnie mniej starannej, współczesnej technologii wykonania tych obrazów;
• w przypadku obrazów w technice temperowej, olejnej na desce czy drewnianych, polichromowanych przedmiotów brak stabilności warunków prowadzi do bardziej gwałtownych uszkodzeń niż w przypadku dzieł powyżej opisanych. Drewno łatwiej pęka z powodu suszy i szybciej pęcznieje z powodu nadmiernej wilgotności. Prowadzi to do tworzenia się pęcherzy, a następnie odpadania gruntu i polichromii. W przypadku przechowywania tej grupy przedmiotów powinny obowiązywać warunki klimatyczne takie jak opisane przy obrazach olejnych na płótnie;
• obrazy na podłożu papierowym lub tekturowym wymagają podobnych warunków wilgotności, jak opisane przy obrazach olejnych na płótnie, natomiast potrzebują niższej temperatury powietrza: do 20ºC i do 50 luxów natężenia światła. Powodem jest wrażliwość papieru na światło i utlenianie się (żółknięcie, osłabienie) w wyższej temperaturze;
• rzeźby, przedmioty z kamienia naturalnego i sztucznego (np. beton) należą do najbardziej odpornych na zmienne warunki ekspozycji obiektów, choć i one mają ograniczenia. W pomieszczeniach nic im nie grozi. Jeśli zdobią jednak parki, place czy elewacje budynków, wówczas ich trwałości sprzyja mniejsza zmienność klimatu, niższy poziom zanieczyszczeń powietrza. Ich odporność zależy również od rodzaju kamienia, z którego są wykonane. Najtrwalsze to granity, bazalty, łupki. Mniej trwałe są wapienie, marmury, alabastry, piaskowce. Szczególnie te ostatnie łatwo nasiąkają zasiarczoną wodą opadową, a od spodu kapilarnie zasysają wodę z solami rozpuszczalnymi w wodzie. W połączeniu z zamarzaniem tej wody zimą następuje rozsadzanie materii kamiennej od środka. Rzeźba lub okładzina kamienna traci wówczas spoistość, kruszy się. Takie dzieła wymagają powstrzymania zasolenia, odsolenia i wzmocnienia struktury przez impregnację, często także uzupełnienia fragmentów, które uległy destrukcji, hydrofobizacji.

Podsumowując, najważniejsza jest stabilność wa­runków ekspozycji. Najwrażliwsze, wymagające naszej szczególnej troski są dzieła wykonane na papierze (wy­magają szczególnej ochrony przed światłem) drewniane polichromowane przedmioty (również obrazy), cenne rzeźby z piaskowca, zabytkowe tkaniny (wrażliwość podobna do papieru). Posiadając szczególnie cenne dzieła warto zainwestować w profesjonalny higrometr i zasięgnąć rady doświadczonego konserwatora zabytków.

Magda Kułakowska-Mróz

Artykuł pochodzi z numeru 2 magazynu RiS