Zachwycają, oburzają, zaskakują, budzą kontrowersje. W ich świecie nie istnieją żadne konkretne reguły artystyczne, ani techniki, do których zastosowania trzeba się ograniczać. Należą do dziedziny sztuki, która rządzi się własnymi prawami, zaś ich autorów podczas procesu twórczego ogranicza jedynie własna wyobraźna. Mowa oczywiście o instalacjach, obiektach, które w latach 90. zaczęły robić prawdziwą furorę i na dobre zmieniły oblicze sztuki współczesnej.
Instalacje to nic innego jak realizacje artystyczne składające się z wielu elementów. Mogą być stałe bądź czasowe, znajdować się w określonej przestrzeni rzeczywistej, bądź przestrzeni na tak ową zaaranżowanej. Często zdobią również przestrzenie otwarte – ulice, ogrody, parki. Słowem, mogą być wszędzie tam, gdzie autor sobie zamarzy.
Podczas gdy przy tworzeniu obrazu czy rzeźby, artysta posługuje się na ogół materiałami i narzędziami 'standardowymi’, takimi jak pędzel, dłuto, farba, gips, w trakcie tworzenia instalacji nierzadko ucieka się do zastosowania substancji i tworzyw zupełnie nietypowych. Może pokusić się również o wykorzystanie mediów, takich jak wideo, dźwięk, performance, rzeczywistość wirtualna czy internet.
Skąd wywodzi się zjawisko instalacji? Jej matką jest rzeźba, która z czasem zaczęła ewoluować w formy bardziej rozbudowane. Zaczęto
tworzyć przestrzenie autorskie i tzw. asamblaże, czyli zestawienia pojedynczych przedmiotów bądź ich zbiorów, pomiędzy którymi zachodziły konkretne interakcje. Historia sztuki korzenie instalacji oficjalnie odnajduje we wczesnej awangardzie XX wieku. Uznaje się, że chociaż kategoria instalacji weszła do powszechnego użycia w latach 70., jej pierwszych przejawów można doszukiwać się już dekadę wcześniej.
Początkowo podobne artystyczne twory umieszczano w opuszczonych budynkach, kompleksach poprzemysłowych, często o klimacie industrialnym. Dzięki temu, prezentowane były na ogół w miejscach, które z uprawianiem sztuki nie miały wiele wspólnego. Tak też narodziła się jedna z idei dotycząca instalacji, czyli obiektu przeciwnemu izolacji, który może wpasowywać się zarówno w dowolną przestrzeń stworzoną przez człowieka, jak i areały całkowicie naturalne.
Oczywiście z czasem instalacje zaczęły powszechnie gościć w galeriach, muzeach i innych powierzchniach wystawienniczych. Pojawiają się również w przestrzeni publicznej oraz kolekcjach prywatnych. Ostatnie nie powinno dziwić, bowiem współcześni kolekcjonerzy co raz częściej stawiają na instalacje. Do grona miłośników tego rodzaju rozwiązań artystycznych należy m.in. Polak, Piotr Bazylko, będący w posiadaniu np. instalacji dźwiękowej znanego artysty Wojciecha Bąkowskiego. Na liście kolekcjonerów instalacji jest także Michał Borowik, fascynat sztuki współczesnej, który w swoim zbiorze posiada instalacje rzeźbiarskie. Jak przyznają jednak pasjonaci, kolekcjonowanie instalacji nie należy do najłatwiejszych, przede wszystkim ze względu na ich – nierzadko – imponujące rozmiary.
Wśród światowej sławy autorów instalacji należy wymienić artystów takich m.in: Joseph Beuys, Alison Knowles, Carolee Schneemann, Yves Klein, Nam June Paik, Kiki Smith, Kurt Fleckenstein, Martin Kippenberger, Yoko Ono, Wolf Vostell czy Jens Galschiot. Na uwagę zasługują również polskie nazwiska, jak chociażby: Tomasz Bajer, Mirosław Bałka, Jan Berdyszak, Marcin BerdyszakSławomir Brzoska, Dorota Chilińska, Bogdan Chmielewski, Józef Czerniawski, Stanisław Dróżdż, Andrzej Dudek-Dürer, Peter Grzybowski, Izabella Gustowska, Elżbieta Jabłońska, Zuzanna Janin, Jadwiga Janus, Jerzy Kalina.
Pojęcie instalacji doprecyzować jest trudno, zwłaszcza, że w polskiej literaturze brak na ten temat wyczerpujących publikacji, które analizowałyby to artystyczne zjawisko zarówno na płaszczyźnie światowej, jak i rodzimej. Jak twierdzi wielu artystów to wciąż coś niedookreślonego, coś „pomiędzy”. Istnieje bowiem instalacja malarska, rzeźbiarska, dźwiękowa, instalacja – performance, instalacja wideo i po prostu instalacja. Najważniejsze jednak, żeby dzieło 'żyło’, by budowało napięcie, by przedmioty w nim umieszczone współdziałały ze sobą.
Kilka publikacji, jakie dotąd pojawiły się na naszym rynku, polemizuje ze sobą. Niektórzy autorzy definiują instalacje 'po swojemu’, prezentując zupełnie odmienny punkt widzenia na tę formę sztuki. Do ich grona należy chociażby Łukasz Guzek, który w 2007 roku wydał ksiażkę pt. „Sztuka instalacji. Zagadnienie związku przestrzeni i obecności w sztuce współczesnej”. Autor publikacji śmiało łączy pojęcie instalacji ze sztuką performance’u. Jego pogląd nieco zaskakuje, zwłaszcza, że artyści uprawiający obie te dziedziny zazwyczaj traktowali je równolegle. Zdaniem Guzka jednak, instalacja podlega działaniom performance. Jego publikacja, choć budzi pewne kontrowersje, jednocześnie rozszerza pewne granice w kwestii postrzeganiu sztuki instalacji, tworząc tym samym nową płaszczyznę do dyskusji.
Analizując polski rynek wydawniczy można odnieść jednak wrażenie, że artyści, bądź analitycy rynku sztuki boją się podejmowania tego tematu. I choć zjawisko instalacji stało się niejako znakiem rozpoznawczym sztuki współczesnej i co raz częściej gości w przestrzeniach wystawowych, brak go w w publikacjach i opracowaniach. Czyżby taki właśnie był jej urok? Do końca niezdefiniowanej, niedookreślonej, nieuchwytnej? Temat zdaje się wciąż pozostawać otwarty.
Oprac. Olga Pisklewicz
Portal RynekiSztuka.pl
