Wszystko, co warto wiedzieć o rysunku

Camillo Boccaccino, Nativité, źródło:wiktionary.org

Rysunek jest jedną z najpopularniejszych technik artystycznych, dzięki której przy użyciu określonych narzędzi tworzy się kompozycję wizualną na danej płaszczyźnie.  Podstawowym materiałem rysunkowym był niegdyś węgiel drzewny, który służył przede wszystkim do szkiców, pobieżnych rysunków, a także do podmalowywania obrazów.

Wykonując szkic węglem nie trzeba było martwić się o to, że wykonany nim zarys będzie przeszkadzał w następnych fazach tworzenia – gdyż po określeniu docelowej kompozycji pokrywało się ją tuszem lub atramentem, a resztę – w zasadzie nie potrzebnego już rysunku węglem – usuwało przy użyciu chorągiewki z ptasich piór. Węgiel drzewny stosowany był aż do momentu wynalezienia w XIX wieku poręczniejszych ołówków grafitowych. Możemy wyróżnić kilka rodzajów rysunku –  zostały one podzielone  ze względu na rodzaj materiału, którym się rysuje.
Są to:

• rysunek węglem
• rysunek węglem drzewnym natłuszczonym
• rysunek ołówkiem metalowym
• rysunek ołówkiem grafitowym
• rysunek sangwiną i kredą

Rysunek węglem (węgiel)

Węgiel drzewny – nazywany także węglem rysunkowym – jest jednym z najstarszych materiałów, jakie używane były przez artystów. Jest pochodzenia naturalnego więc nie ma trudności z jego pozyskiwaniem. Sprawdza się w działaniach plastycznych, gdzie ważne są szybkość czy wrażliwość kreski. Dzięki temu używany jest do szkiców, w portretowaniu żywych modeli i czasem podmalówek. Węgiel drzewny używany był niemalże wszędzie i na każdym podłożu – począwszy od rysowania na ścianie, drewnie, płótnie po papier i pergamin – jednak przy papierze i pergaminie rysunek wzmacniany był ołówkiem srebrnym, atramentem bądź farbą za pomocą piórka czy pędzla. Aktualnie podłożem jest  zazwyczaj papier, który powinie być miękki, drobnoziarnisty lub o nieco szorstkiej powierzchni.

W dzisiejszych  można spotkać węgiel w sztyftach o różnej grubości i twardości, które oczywiście mają wpływ na rysunek, który chcemy wykonać. Węgiel ten powstaje w procesie suchej destylacji drewna. Do produkcji używa się różnych gatunków drzew – może to być brzoza, orzech, lipa czy drzewa owocowe. Jednak warto pamiętać, że najlepszy węgiel otrzymuje się z gałązek wierzby trójpręcikowej  – ma on  intensywny odcień czerni i odpowiednią do rysowania miękkość. W dzisiejszych czasach możemy wyróżnić dwa rodzaje węgla:

•  otrzymywany z gałązek ( średnica ok. 3-4mm)
•  otrzymywany z cienkich i okrągłych drzazg drewna lub o przekroju kwadratowym (od 3- 6 mm)

Aktualnie węgiel drzewny to węgiel retortowy lub syberyjski węgiel drzewny, który jest produktem sztucznym. Otrzymuje się go z tworzywa drzewnego, które w postaci masy wtłaczane jest do metalowej formy, która następnie poddawana jest suszeniu na wolnym powietrzu, a także zwęglaniu w retorcie. Dzięki temu zabiegowi udało się uzyskać węgiel o intensywnym tonie, zwartej strukturze oraz – co bardzo ważne – siedmiu stopniach twardości.

Warto pamiętać, że o jakości węgla świadczy jego nasycenie, a więc aksamitna czarna barwa i – o czym warto wspomnieć – łatwość w usuwaniu śladów.

Technika rysowania węglem jest stosunkowo łatwa do nauczenia, aczkolwiek wymaga wielu ćwiczeń. Narzędzie to pozwala na różne manewry – rysowanie szpicem sztyftu lub jego szerszą stroną . Warto pamiętać o tym, że twardsze gatunki węgla umożliwiają uzyskanie delikatnych kresek, podczas gdy miękkie kreski szerokie i intensywne – zbliżone są w wyglądzie do śladów pędzla. Technika ta pozwala na uzyskanie wyjątkowych efektów światłocieniowych – znanych jako chiaroscuro – a także subtelnych przejść tonalnych. Uzyskiwanie półtonów uzależnione jest od wprawy w posługiwaniu się narzędziem, bowiem należy umiejętnie rozcierać węgiel – przy pomocy np. wiszerów. Do  tego typu rysunku światło wprowadza się za pomocą białej kredy lub farby, co daje fajny, kontrastowy efekt – ale także poprze ujmowanie i rozcieranie śladów węgla. Efekt końcowy wymaga utrwalenia – zazwyczaj są to fiksatywy kupione – chociaż i samemu można takowe wykonać. W dawniejszych czasach przy mniejszych formatach wykonywano szybkie kąpiele w gumie roślinnej lub klejach: skrobiowym albo zwierzęcym. W przypadku wielkich formatów, papier przed przystąpieniem do pracy na nim, nasączany był klejem, który następnie poddawany był działaniu pary wodnej. W ten sposób uwalniające się cząsteczki kleju utrwalały lotny węgiel. Z utrwalaczem nie należy przesadzać, gdyż jego nadmiar może zaszkodzić pracy.

Aktualnie węgiel dostępny jest w różnych rodzajach i wielkościach – te, które mają ok 5mm średnicy najlepiej sprawdzają się przy mniejszych formatach, podczas gdy węgiel o średnicy 10-15 mm przeznaczony jest do dużych, a nawet wielkich formatów. Węgiel można temperować, umieszczać w specjalnych nasadkach ograniczających łamliwość i brudzenie rąk.

 Rysunek węglem drzewnym natłuszczonym

Węgiel drzewny natłuszczony jest odmianą opisanego powyżej węgla, który powstał w wyniku różnych eksperymentów przeprowadzanych z chęci nadania sypkiemu i kruchemu węglowi drzewnemu większej trwałości. Chciano także wyeliminować z procesu twórczego problem utrwalania rysunku, które przeprowadzone błędnie bardzo szkodziło pracy. Na drodze doświadczeń – poprzez nasączenie węgla drzewnego olejem schnącym – w końcu udało się uzyskać materiał/tworzyło o nowych właściwościach.

Węgiel drzewny natłuszczony oprócz walorów zwykłego węgla drzewnego posiadał także głębszą i nasyconą kreskę, która po upływie określonego czasu zasychała – co ważne nie była podatna na zabieg rozcierania. Dlatego też węgiel ten stosowany był chętnie przy rysowaniu aktów i portretów – szczególny rozkwit techniki przypada na XVII wiek. Jako podobrazie najchętniej stosuje się miękki i chłonny papier, bez użycia zaprawy – chociaż czasem zauważa się jej obecność. Istotną wadą tego narzędzia jest jego natłuszczenie, bowiem gdy węgiel wchłonie zbyt wiele oleju lub niedostatecznie wysechł – oddaje go podłożu – najczęściej papierowi -pozostawiając nieestetyczne tłuste plamy. Warto pamiętać także, że  taki węgiel przez dłuższy czas nie używany traci swoje właściwości, w tym odporność na ścieranie. Interesujące jest także to, że wiek XIX węgiel drzewny zastąpił czarnym pastelem – co przyczyniło się do stopniowego wypierania techniki przez nowsze.

WIESZARY (dziś także fiszorki) – narzędzia służące do usuwania niewłaściwych kresek, ale też do rozjaśniania, względnie rozcierania węgla w celu uzyskania łagodnych przejść światłocieniowych. Początkowo – długie gęsie pióra, miękkie pędzle (np. z włosia wiewiórki), w XVIII wieku zachęcano do używania wiszerów ze skór, zamszu, flaneli lub papieru. XIX wiek polecał natomiast rdzeń bzu czarnego albo łodygi słonecznika bulwiastego. Stosowano także  gumy ugniatane z miąższu świeżego chleba, a pod koniec XIX wieku zastosowano gumę z kauczuku – potem pojawiła się guma chlebowa, a po 1965 robiona z polichlorku winylu.

Rysunek ołówkiem metalowym

Do techniki rysunkowej zalicza się także rysowanie ołówkami metalowymi, które ze względu na rodzaj metalu podzielić można na:

• ołówek srebrny
• ołówek ołowiowy
• ołówek miedziany
• ołówek cynowo-ołowiowy
• ołówek żelazny

Do cech charakterystycznych tej techniki można zaliczyć precyzję i wyrazistość kreski, która – jak często się porównuje – zbliżona jest efektem do miedzioryty i akwaforty. Niegdyś ołówek metalowy należał do niezbędnika artysty – dziś jest narzędziem zapomnianym i tak naprawdę niewiele osób wie o jego istnieniu. Narzędzie to stosowane było przede wszystkim do wykonywania szkiców lub podmalówek pod prace. Szczególnie chętnie używany był ołówek ołowiowy pozostawiający po sobie chłodną, szarawą barwę nawet na czystym, niepokrytym żadną zaprawą podobraziu. Jednak należy pamiętać, że w przypadku ołówków metalowych należy unikać niektórych metaloidów, takich jak siarki czy chlor, gdyż wykonany w tej technice rysunek może zbrunatnieć. Rzadko – aczkolwiek zdarza się – rysunki wykonane ołówkami metalowy stanowią dzieło samo w sobie – najczęściej  są wykorzystywane do wykonywania rysunków pomocniczych.

Jako podobrazie najczęściej stosowane jest  drewno, pergamin, kość zwierzęcą i papier. Trzeba pamiętać, że twardy ołówek srebrny na gładkiej, papierowej powierzchni nie zostawiłby żadnego śladu, tj. nie ścierałby się zostawiając kreskę. Wymaga zatem zastosowania określonej zaprawy o konsystencji rzadkiego ciasta, które przy pomocy szerokiego pędzla szczecinowego nakłada się na wygładzony pumeksem i wypolerowany wcześniej papier lub pergamin. Początkowo warstwę zaprawy nakładano wyjątkowo grubo, by w XVI stała się ona niemalże transparentna.

Ślad po ołówku metalowym na papierze jest zawsze ostry, subtelny, miękki, a także ma w sobie coś z filigranu  – uważa się technika ta bardziej podobna jest do techniki suchej igły niż rysunku ołówkiem grafitowym. Początkowo wszystkie rodzaje mają taką samą szaroczarna barwę, która ulega zmianie wraz z procesem utleniania się metalu.

• ołówek srebrny – brunatnienie
• ołówek miedziany – żółknięcie
• ołówek ołowiowy – szarzenie
• ołówek ołowiowo-cynowy – czernienie
• ołówek złoty – czernienie lub brunatnienie (zależność od ilości stopu, a także rodzaju przegrupowana się z czasem cząstek metalu na podobraziu.

Technika ta najlepiej sprawdza się w niewielkich formatach, a także w pracach wymagających wybitnej precyzji. Głębsze tony można uzyskać tylko poprzez parokrotne pokrywanie tego samego miejsca, a ciemne płaszczyzny przez silne zagęszczenie kresek równoległych lub krzyżujących się. Warto pamiętać, że rysunki te są bardzo trwałe i niepodatne na ścieranie.

Technika ta najpopularniejsza była w XV i XVI wieku – w następnych stuleciach zainteresowanie nią utrzymywane jest jedynie w środowiskach miniaturzystów, złotników i srebrników. W dobie baroku umiłowanie do mocnego rysunku i barwnych podłoży spowodowało, że rysunek ołówkiem metalowym został powoli wyparta, by tryumfalnie powrócić w wieku XVIII  i jego zainteresowaniu miniaturami z kości słoniowej i pokrytych zaprawą papierach. Poza wspomnianą miniaturą omawiana technika była rzadko stosowana i dopiero w XIX wieku przypomnieli ją na nowo prerafaelici.

Dla ciekawych

Ciasto zaprawowe = woda klejowa lub gumowa + wypełniacz np. mąka kostna ( fosforan wapniowy), kreda (węglan wapniowy), gips (siarczan wapniowy) lub biel chińska (tlenek cynkowy)   → danwiej wypełniaczem była głównie mąka kostna lub biel ołowiowa.W wieku XV pojawiły się zaprawy podbarwione – jako barwniki do zapraw stosowano: zielone ziemie, ochry, sinopia cynober i

Rysunek ołówkiem grafitowym

Ołówek grafitowy – znany chyba każdemu z nas jest techniką stosunkowo młodą, gdyż powstałą w połowie XVI wieku. W czasie tym, bowiem do wyrobu trafił grafit, będący podstawowym składnikiem ołówka grafitowego. Przełomem  w produkcji grafitu był rok 1664,  w którym to powstały kopalnie grafitu w  Borrowdale w hrabstwie Cumberland – dzięki temu Anglicy stali się prawie wyłącznymi producentami tego rodzaju ołówków. Od XVIII wieku zaczyna się sporządzać ołówki z mielonego grafitu z siarką i spoiwem lub z kalafonią, woskiem i talkiem. Jednak dopiero w 1790 roku powstały ołówki grafitowe w dzisiejszym kształcie, tzw. grafit i Kaolin ( Czech Józef Hardtmuth lub Francuz Mikołaj Conte).

Jeśli chodzi o podłoże to niemalże zawsze i wyłącznie jest to papier we wszystkich odmianach i gatunkach – im silniejsza ziarnistość papieru tym ciemniejsza jest kreska zostawiona przez grafit. Warto pamiętać, że nie powinno się stosować mocnego nacisku  na papier, gdyż jest to zawsze niekorzystne – struktura papieru ulega, bowiem zniszczeniu – głównie przez zerwanie wznisień ziarn – odbiera to świeżość kreskom, a także uniemożliwia przeprowadzenie wszelkich poprawek i korekt bez zniszczenia podłoża.
Ołówek grafitowy składa się z:

rysik grafitowy + osłona

Rysik wykonany jest z drobno sproszkowanego i pławionego grafitu oraz środka wiążącego – najczęściej szlamowanej (tj. pozbawionej piasku i wapna) glinki. Składniki te przy użyciu wody są ugniatane na stosunkowo gęste ciasto i formowane w metalowych formach – a następnie wykańczane  metodą ceramiczną. Na w końcu procesu powstały w ten sposób produkt osadzany jest w oprawie chroniącej przed złamaniem.

Osłona – wykonana jest najczęściej z drewna olchy, lipy lub klonu. Ołówki wysokiej klasy zaopatrzone są w oprawę z drewna miękkiego i niełupliwego – np. cedru fałszywego lub jałowca.

Ołówek grafitowy produkowany jest sztucznie z prasowanego grafitu – dlatego też mówiąc o rysunku ołówkiem należy podkreślić, że chodzi o technikę posługiwania się ołówkiem grafitowym. Ma on bardzo dużo możliwości walorowe i można za jego pomocą osiągnąć bardzo wiele ciekawych efektów. Jest techniką trudniejszą niż węgiel, gdyż wymaga zdecydowanie więcej dyscypliny.

Ołówki grafitowe posiadają różne stopnie twardości, które oznaczane są za pomocą międzynarodowych symboli:

• B – miękki
• F – średnio twardy
• H – twardy

oraz dzięki systemowi liczbowemu (lub kombinacji obydwu)

• 8 stopni miękkości – od B do B8
• 10 stopni twardości – od H do H10
• HB

Rysunek kredą i sangwiną

W przypadku techniki rysowania kredą i sangwiną powinno się najpierw wyjaśnić nieco mylącą nazwę kreda, która odnosi nas w bezpośredni sposób do kredy naturalnej – czyli węglanu wapnia (CaCo3) – którym de facto nie jest. Omawiane przez nas materiały są barwnikami, które – podobnie jak pastel – mają słabo związane cząsteczki. Zatem zarówno kreda, jak i sangwina tak naprawdę są sadzami – lub naturalnymi barwnymi ziemiami, które przystosowane zostały do celów artystycznych. Pod względem fizycznym narzędzia te wykazują duże podobieństwo do węgla drzewnego, jednak są znacznie bardziej wytrzymałe na czynniki mechaniczne. Kreda naturalna jest wapienną skałą osadową, powstałą na dnie zbiorników wodnych – stąd też w jej skład wchodzą: szczątki niewielkich organizmów morskich oraz śladowe ilości kwarcu, chalcedonu i opalu. Dzięki temu, w zależności od składu, skała ta może przybierać różne odcienie: śnieżnobiały, kremowy bądź szary.

W technice tej – jako narzędzie dodatkowe – stosuje się metalowy uchwyt, który służy do zabezpieczania łamliwej kredy czy sangwiny.  Chętnie stosowanym podłożem jest najczęściej papier – biały lub barwiony, tektura czy nawet tkanina. Każdy z materiałów powinien być odpowiednio szorstki, tak by sypka kreda i sangwina mogły na nich osiąść. W technice tej można stosować zaprawę, jednak nie jest to konieczne. Zwyczajowo zaprawę stanowi cienka warstwa zmieszanego z klejem skrobiowym pumeksu.

Techniki te stosowane są przede wszystkim do szkiców i rysunków, warto jednak pamiętać, że poprzez właściwości jakie posiadają znacznie mocniej działają malarskością niż rysunkiem. Stosunkowo często artyści w obrębie jednej pracy łączą różne odcienie kredy i sangwiny, uzyskując w ten sposób wrażenie większej trójwymiarowości i oczywiście malarskości. Niestety, materiały te – podobnie jak węgiel – nie są trwałe, przez co powinny być utrwalane za pomocą różnych fiksatyw.

Czarna Kreda Naturalna

Czarna kreda naturalna zwana jest także łupkiem ilastym i po prostu czarną kredą. Dzisiaj kojarzy się jedynie ze sztucznym sposobem produkcji – a warto pamiętać, że  materiał ten pozyskiwany był w sposobem naturalnym poprzez działania górnicze. W warunkach naturalnych kredę naturalną można spotkać w barwach od brunatnych do ciemnoszarych.

Czarna Sztuczna Kreda

W tym przypadku ponownie spotykamy się z błędnym nazewnictwem – bowiem w przypadku omawianej techniki mamy do czynienia nie z kredą, a z sadzą – lekko związanym, sprasowanym w okrągłe lub czterokątne sztyfty czarnym barwnikiem. Czarna kreda stosowana była bardzo często i chętnie, także w połączeniu z innymi tworzywami.  Ze względu na swoją szczególną miękkość często stosowano wiszery. Wyjątkowym zainteresowaniem technika ta cieszyła się w wieku XVIII.

Sangwina

Jest naturalnym materiałem występującym w naturze w postaci tlenku żelaza z domieszką glinki o barwie czerwonawej. Aby materiał ten można było stosować do działań artystycznych, konieczne jest oczywiście wcześniejsze jego przygotowanie – np. mielenie, szlamowanie. W warunkach naturalnych sangwinę możemy spotkać w różnorodnych odcieniach i pochodnych czerwieni i fioletu. Stopień jej twardości uzależniony jest od ilości zawartej w związku glinki.

W przypadku sangwiny należy pamiętać o tym, że technika ta była jedną z najpopularniejszych od najdawniejszych czasów. Jednak – co ważne – zastosowanie w rysunku czy szkicu – znalazła dopiero w XV wieku – tu niewątpliwym mistrzem i fascynatem sangwiny był Leonardo da Vinci. Początkowo posługiwano się żywym kolorem, by w późniejszym okresie (XVIII w.) zwrócić się do kolorytu ciemniejszego, wpadającego w fiolet.

Kreda Biała – sztuczna i naturalna

Biała kreda najczęściej stosowana jest do wykończeń rysunków wykonanych węglem, sangwiną lub kredą (trois crayons).  Szczególne efekty można uzyskać na  podłożach barwnych. Aktualnie kreda produkowana jest w podobny sposób do pasteli – warto jednak pamiętać, że początkowo stosowano naturalną, drobno szlamowaną kredę, m.in.

• kreda właściwa (CaCo3)
• kreda bolońska (gips)
• biała glinka (kaolin)
• steatyt

W dzisiejszych czasach stosowane są także sztucznie uzyskane kredy kolorowe, które posiadają całą paletę odcieni. Warto pamiętać także, że dzięki swym właściwościom kryjącym kreda często wykorzystywana jest do produkcji gruntów kredowo-klejowych oraz pasteli. Stosuje  się ją także jako wypełniacz w farbach olejnych.

Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka