Wassily Kandinsky, Szkic do Composition II, 1909–10, olej na płótnie, źródło:guggenheim.org
Sztuka abstrakcyjna w aktualnych czasach jest niezwykle popularna. Szereg artystów sięga po nieprzedstawiający język wypowiedzi, bazując na spontanicznym lub geometrycznym typie budowania kompozycji. Warto jednak poznać genezę abstrakcji, dzięki której stylistyka ta może stać się bardziej zrozumiała i bliższa.
Powszechnie uznaje się, że sztuka abstrakcyjna powstała w 1910 roku dzięki nowoczesnemu i stosunkowo eksperymentalnemu podejściu do malarstwa Wassilego Kandinskiego. Bazuje on na niemalże całkowitym wyeliminowaniu elementów mających bezpośrednie odniesienie do form i kształtów realistycznych, odnoszących się do natury. Można powiedzieć, że działania te są w pewnym sensie pozbawione mimesis, czyli naśladowaniu natury, pomimo tego, iż na nim właśnie się opiera. Sztuka abstrakcyjna, czyli innymi słowy nieprzestawiająca czy bezprzedmiotowa, bazuje przede wszystkim na odrzucających figuratywność środkach malarskich, które same w sobie budują kompozycję i konstrukcję obrazu. Malarstwo to w sposób szczególny pragnęło wyzwolić się od dominacji tematu i jego wpływu na ostateczny kształt dzieła, odchodząc od reprezentacji rzeczywistości i naśladowania natury. Abstrakcjoniści stworzyli nowoczesny, mający wybitny wpływ na późniejsze losy sztuki styl malarski.
Sztukę abstrakcyjną od samego początku dzielono na: spontaniczną – zwana również – ciepłą i organiczną – oraz geometryczną – nazywaną także nieorganiczną lub zimną. Jak wspomniałam wcześniej za twórcę sztuki abstrakcyjnej uznaje się Rosjanina Wassilego Kandinskiego, którego Akwarela abstrakcyjna okrzyknięta została pierwszym obrazem abstrakcyjnym i wywołała spore przewartościowanie w sposobie postrzegania dzieła sztuki i zasad jego kreacji. Z punktu widzenia historycznego, abstrakcję można podzielić na następujące nurty: konstruktywizm, suprematyzm, neoplastycyzm, De Stijl, szkołę Bauhaus, optical art oraz minimal art oraz ekspresjonizm abstrakcyjny, taszyzm, action painting oraz color field painting.
Za pionierów abstrakcji można uznać dwóch szczególnie istotnych dla historii sztuki twórców: Wassiliego Kandinskiego oraz Paula Klee, którzy dość mocno, dzięki swym nowatorskim sposobom kreacji, zapisali się w dziejach sztuki. Oczywiście nie tylko oni rozpoczęli rozwój sztuki abstrakcyjnej, jednakże to na sylwetkach tych artystów skupimy się dzisiaj najbardziej.
Wassily Kandinsky urodził się w Moskwie w stosunkowo zamożnej rodzinie. Dość szybko jednak opuścił Rosję, by w 1871 roku zamieszkać w Odessie. W 1885 powrócił do Moskwy, gdzie rozpoczął studia prawnicze. Wyjechał następnie – jako członek misji prowadzonej przez Cesarskie Towarzystwo Geograficzne – do obwodu, gdzie zajmował się m.in. zbieraniem informacji o obyczajach pogańskich. Wielokrotnie podkreśla się, że podróż ta w kontekście twórczości malarza miała ogromne znaczenie, gdyż dzięki niej odkrył różnorodne bogactwo folkloru rosyjskiego mające duży wpływ wyobraźnię. Przełomem w życiu Rosjanina była mająca miejsce w 1895 roku wystawa impresjonistów, za sprawą której postanowił wyjechać do Monachium i rozpocząć studia malarskie. Początkowo był uczniem szkoły Antona Ażbego, w której poznał Aleksieja Jawleńsky’ego i Mariannę von Werefkin, by w roku 1900 związać się z Akademią Monachijskiej. Rozpoczął tam studia pod kierunkiem Franza von Stucka – artysty ówcześnie cieszącego się sławą. Niestety zajęcia u nowego mistrza przyniosły takie samo rozczarowanie, co lekcje u Ażbego. Po roku nauki Wassily opóścił szkołę, definitywnie rezygnując z wykształcenia akademickiego. Z uwagi jednak na to, że w okresie tym Monachium było głównym ośrodkiem Jungendstilu i zrzeszało ogromną liczbę twórców zafascynowanych nową modą, w roku 1901 Kandinsky został współzałożycielem działającego do 1904 stowarzyszenia „Phalanx”.
Wassily Kandinsky, Blue Mountain, 1908–09. źródło: guggenheim.org
W okresie tym w twórczości Kandinskiego (w latach 1901-06) dominują przedstawienia łączące w sobie elementy baśni rosyjskich z dekoracyjnymi, ornamentalnymi elementami charakterystycznymi dla secesji. W 1904 roku ukazała się teka drzeworytów Pieśni bez słów, a w 1906 roku w Sevres – cykl Ksylografie dla czasopisma „Tendances Nouvelles”. Grafiki te zaliczają się do tzw. motifs russes, które przedstawiają legendy, baśnie i pieśni rosyjskie. I tutaj warto zaznaczyć, że od rok 1905 artysta zaczyna stopniowo odchodzić od sztuki figuratywnej. Pod wpływem także rosnącej fascynacji fowizmem zmienia paletę barwną, kolor lokalny zastępując abstrakcyjnym. Po roku 1908 zaczął tworzyć wyimaginowane pejzaże (m.in. wariacje na temat widoków z Murnau), w których zauważalny jest proces rozpadu przedmiotów na rzecz rozbudowanej kompozycji barwnej, gdzie czarne obrysy przestają być już konturami, zaczynając funkcjonować jako autonomiczne znaki graficzne.
W 1911 roku utworzył grupę Der Blaue Reiter (Błękitny Jeździec), w ramach działalności której organizował wystawy twórców awangardowych. W 1912 artysta opublikował swoje pierwsze – lecz jakże ważne – rozprawy teoretyczne w książce Gber das Geistige in der Kunst (O duchowości w sztuce) oraz artykuł Über die Formfrage (O zagadnieniach formy) w „Almanachu der Blaue Reiter”. Jesienią tego samego roku organizowana została jego pierwsza retrospektywna wystawa, która zapewniła mu przepustkę do świata czołowych artystów ówczesnych czasów.
Do ważniejszych prac Kandinskiego należą jego akwarele abstrakcyjne, które rozpoczęły triumfalny pochód sztuki nieprzedstawiającej w twórczości europejskich mistrzów. Prace, które powstały w latach1910-14 cechuje bardzo dynamiczny układ plam barwnych, które łączą się z wyraźnymi elementami graficznymi. Cyklom tym artysta nadał charakterystyczne tytuły: Impresja, Improwizacja i Kompozycja. W rozważaniach teoretycznych Kandinsky porównywał malarstwo z muzyką, wskazując na pokrewieństwo dźwięków i barw. Wraz z I Wojną Światową zmuszony był opuścić Monachium, by do Niemiec – tym razem do Berlina –powrócić w 1921 roku. Rok później poznał Waltera Gropiusa, który zaproponował Wassily’emu stanowisko wykładowcy w Bauhausie. W 1924 roku razem z Paulem Klee, A. Jawleńskym i Lyonel’em Feiningerem założył ugrupowanie „Die Blauen Vier”.
W twórczości Kandinskiego można wyszczególnić kilka okresów, które odznaczają się określonymi cechami:
Okres dramatyczny – faza, w której obrazy posiadały powściągliwą gamę kolorystyczną, a kompozycja podlegała pewnej geometryzacji. Dla okresu tego charakterystycznym motywem była postać jeźdźca i pejzażu.
Okres architektoniczny (1920-25) – faza twórczości, w trakcie której prace Kandinskiego pod wpływem suprematycznej twórczości Kazimierza Malewicza, a także rosyjskiego konstruktywizmu, nabierają cech bardziej geometryzujących. Pomimo tego jednak, obrazy jego w dalszym ciągu cechuje ekspresyjna i dynamiczna stylistyka.
Okres kół (1926-28) – w tej fazie twórczości, kompozycje Kandinskiego składają się z dominujących koncentrycznych kształtów lub przenikających się kręgów. Zauważalna jest tu także większa statyczność. Niektóre z prac świadczą o wpływie P. Klee.
Okres paryski (1939-44) – faza ta rozpoczyna się w 1939 roku, kiedy Kandinsky wyjeżdża z Niemiec i osiedla się w Paryżu. Jest to ostatnia faza twórczości artysty, w której zauważalna jest doskonała synteza form z poszczególnych okresów. Formy geometryczne towarzyszyły kształtom organicznym, rygor ustąpił miejsca poetyckiej fantazji i co istotne – pojawiły się ponownie nawiązania do figuratywności.
Na krótko przed wybuchem II wojny światowej, Kandinsky otrzymał obywatelstwo francuskie. Miał możliwość także wyjechać do rosnącej wówczas potęgi artystycznej, jaką były Stany Zjednoczone – zdecydował się jednak na pozostanie w Paryżu, gdzie zmarł w 1944 roku
Wassily Kandinsky, Various Actions (Actions variées), 1941, źródło: guggenheim.org
Paul Klee
Urodził się w roku 1879 w niewielkim miasteczku niedaleko Berna w Szwajcarii. Tuż po maturze wyjechał do Monachium, gdzie podjął studia malarskie. Uznał jednak, że nie są dla niego zbyt rozwijające i w towarzystwie jednego z przyjaciół postanowił rozpocząć kształcenie na własną rękę, głównie poprzez zbieranie doświadczenia uczestnicząc w licznych podróżach. W pierwszym okresie twórczości, czyli w latach 1901-02 stworzył cykl rycin satyrycznych, które jednak nie znalazły większego uznania. Można powiedzieć, że przepustką do kariery dla Klee była jego indywidualna wystawa, która odbyła się w roku 1910 w berneńskim Kunstmusem.
Paul Klee, Magia Ryb, 1925, źródło: emuseum.zpk.org
Rok później, dzięki nawiązaniu znajomości z Alfredem Kubinem, Augustem Macke, Wassilem Kandinskim, udało mu się pokazać swoje grafiki na drugiej wystawie grupy Der Blaue Reiter. W kontekście twórczości Klee niezwykle ważne znaczenie miała jego podróż do Tunezji, która odbyła się w 1914 roku. Niezwykły, nieznany do tej pory świat form znacząco zmienił sposób postrzegania i podejścia do malarstwa – zafascynowany niezwykłym światłem zaczął malować akwarele o łagodnych przejściach tonalnych i barwnych. W 1922 w monachijskiej galerii Hansa Goltza zorganizowana została monograficzna wystawa artysty, na której zgromadzono 360 prac. W listopadzie tego samego roku dostał propozycję objęcia katedry malarstwa w Bauhausie.
Paul Klee, Her Pursuit, 1939, źródło: emuseum.zpk.org
W 1926 roku Klee uczestniczył w pierwszej wystawie surrealistycznej. Niestety, w roku 1933 kiedy Adolf Hitler został kanclerzem Niemiec, Paul Klee został pozbawiony prawa do nauczania w Niemczech, wobec czego zmuszony był wrócić do rodzinnego Brna. Od 1936 roku artysta zaczął chorować na sklerodermię – chorobę, która stopniowo ogranicza zdolność do pracy – co w bezpośredni sposób przyczyniło się do jego śmierci. Umiera 29 czerwca 1940 roku.
Paul Klee był niezwykle płodnym artystą i pozostawił po sobie ogromną spuściznę zawierającą blisko kilka tysięcy prac. W obrazach tych zauważyć można pewną określoną, charakterystyczną tylko dla niego ikonografię, w której widoczne są wpływy muzyki, echa teatru marionetek czy bliżej niesprecyzowanych światów podwodnych. Można odnaleźć tu także przetworzony na syntetyczny i graficzny język wypowiedzi wypływ wielkich kultur: muzułmańskiej, egipskiej, sztuki Islamu czy mozaik bizantyńskich, a także sztuki wczesnochrześcijańskiej.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
Uwielbiam sztukę w takim wydaniu a najbardziej obrazy Kandinskyego. Nabyłam nawet reprodukcję u DCN Gallery http://www.dcngallery.pl/2/obrazy-na-plotnie i podziwiam każdego dnia.
Sugeruję poprawę błędu ortograficznego w tekście:
„Po roku nauki Wassily opóścił szkołę…”.