Ikonografia chrześcijańska zawiera szereg znanych niemalże każdemu przedstawień dotyczących historii biblijnych, których kompozycja, układy postaci czy dobrana symbolika automatycznie kojarzą się z określoną sceną. Obrazowanie to w niewielkim stopniu poddane zostało ewolucji, gdyż zawsze bazuje na zasadach z góry ustalonych przez Kościół.
Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę, że istnieją przedstawienia, które w obrazowaniu odnoszącym się do sztuki sakralnej zostały zabronione, a w konsekwencji też zapomniane. Warto jednak przypomnieć kilka interesujących przykładów, które swoją genezę mają w niewygodnych dla Kościoła przekazach apokryficznych. W niniejszym artykule skupimy się przedstawieniach maryjnych. Wiedza ta pozwoli na pełniejsze odczytywanie dzieł sztuki sakralnej, a także ich zrozumienie w aspekcie przekazu biblijnego.
Pismo Święte niewiele mówi nam o dzieciństwie Maryi, co nie oznacza, że tekstów opisujących jej wczesne lata życia w ogóle nie było. Otóż istnieją apokryfy, które bardzo dokładnie referują przebieg całego dzieciństwa, co w szczególny sposób przełożyło się na twórczość artystyczną. Wyjątkowo interesujące są sceny ukazujące rodziców Maryi – Joachima i Anny, które w kanonicznych przekazach nie są zawarte.
Spotkanie przy złotej bramie, źródło: greek-icons.org
Najczęściej poruszane przez artystów tematy maryjne to (w układzie chronologicznym):
- Odrzucenie ofiary Joachima i Anny
- Zwiastowanie Joachimowi narodzin córki
- Spotkanie przy Złotej Bramie
- Narodziny Marii
- Prezentacja w świątyni
- Oddanie Marii na służbę świątynną
- Zaślubiny z Józefem
- Zwiastowanie Maryi
- a także następnie ceny związane z życiem Chrystusa – do sceny Koimesis, czyli Zaśnięcia Marii i Assumptio – Wniebowzięcia.
Omówimy kilka najważniejszych scen, rozpoczynając od narodzin Maryi, których historia została zaczerpnięta od Protoewangelii Jakuba i ze Złotej Legendy. W przedstawieniach artystycznych występuje św. Anna – matka Maryi, która ukazana jest w podeszłym wieku i zazwyczaj w strojnej sukni. Zwyczajowo jest to moment, kiedy położne prezentują św. Annie córkę. Bardzo często też, ukazane są tu liczne krewne Anny, które zwane są Córkami Hebrajczyków i według tradycji miały asystować przy porodzie. Czasem, tuż obok motywu głównego, zobrazowana jest także scena przygotowywania kąpieli dla małej Maryi lub samą kąpiel – detal ten bardzo często umożliwiał prawidłowe rozpoznanie sceny.
Narodziny Marii, 1485-90, fresk, Cappella Tornabuoni, źródło: historiasztuki.com.p
Kolejną ciekawą sceną jest motyw ukazujący małą Maryję w świątyni, która karmiona jest przez Anioła. Według apokryfów bowiem codziennie z nieba zstępował do świątyni Anioł, który miał dawać Jej pokarm.
Warto także przybliżyć scenę Zaślubin z Józefem, w ramach której ukazani są tzw. zalotnicy, którzy starali się o rękę Maryi. Wśród nich znalazł się także Józef, który zawsze ukazany jest jako stary człowiek. W ikonografii występują różne typy przedstawień tego motywu, gdzie w pierwszym przypadku – i najczęstszym – trzymana przez Józefa różdżka kwitnie. Zamiast różdżek mogą pojawić się także tabliczki – wg. Ewangelii Ormiańskiej kapłan wręczył bowiem każdemu z mężczyzn tabliczkę z imieniem dziewicy, którą ma poślubić. Gdy wręczono tabliczkę Józefowi, wyleciała z niej gołębica.
Również scena Zwiastowania Maryi opisana jest w apokryfach i zawiera w sobie więcej symboliki niż kanoniczny tekst biblijny. Dlatego też oprócz typowych dla cywilizacji europejskiej przedstawień, można natrafić na takie, w których znajdują się charakterystyczne atrybuty: purpura, którą przędzie Maryja, szpulka z nawiniętym jedwabiem, koszyczek z wełną, wazon z kwiatami. Scena może rozgrywać się na dworze, we wnętrzu, ale też przy studni. Wg. apokryfów bowiem w momencie poprzedzającym Zwiastowanie Maryja wyszła, by zaczerpnąć wody ze studni, gdzie nawiedził ją Anioł. Istnieją też sceny, w których Maryja przedstawiona jest w momencie prowadzenia rozmowy z aniołem.
Zwiastowanie, mozaika w Chora, źródło: choramuseum.com
W ikonografii chrześcijańskiej uformował się także motyw Świętej Rodziny, która przedstawiana była na dwa sposoby:
– Mała Święta Rodzina – typ przedstawienia obejmująca trzy postaci: Maryję, Józefa i Dzieciątko – jest to motyw zaczerpnięty z Ewangelii (Mt 2, 13-33; Łk 2, 41-52)
– Wielka Święta Rodzina – typ przedstawienia obejmującego większą grupę osób – bliższych i dalszych krewnych Jezusa. Oczywiście jest to typ obrazowania, który został zaczerpnięty z apokryfów i legend (Protoewangelia Jakuba, Ewangelia Dzieciństwa Tomasz, Ewangelia Dzieciństwa Arabska, Ew. Dzieciństwa Ormiańska, Ew. Pseudo-Mateusz oraz Legenda o Józefie cieśli). W typie tym utrwaliły się takie postaci jak: Maryja, św. Józef i Jezus. Dalej św. Anna , Joachim oraz Kleofas i Salomas – dwóch pozostałych mężów św. Anny. Dodatkowo mogły znaleźć się również, poza Maryją, dwie córki Anny, Marie z synami, a także jej rodzice i siostra z rodziną, lecz oni już rzadziej.
Scena Koimesis, czy Zaśnięcie Maryi najczęściej rozgrywa się w komnacie, gdzie Maryja leży na łożu w otoczeniu Apostołów. Święty Jan trzyma palmę, którą wg. apokryfów Maryja otrzymała od anioła jako znak jej niedalekiej śmierci. Potem jednak utrwalony został inny sposób ukazywania śmierci Maryi, która osuwa się w ramionach podtrzymującego Ją apostoła – genialny przykład to kwatera główna pentaptyku Wita Stwosza w Kościele Mariackim.
Scena Zaśnięcia Maryi, fresk z klasztoru Synaj, źródło: tumbrl.com
Assumptio, czyli Wniebowzięcie także przedstawiano w inny sposób, można powiedzieć, że bardziej dosadny. Otóż tuż nad leżącym na łożu ciałem Maryi unosiła się zabierana przez anioła Jej dusza, która przyjmowała pomniejszony kształt ciała Maryi. Mógł też brać ją sam Chrystus. Kiedy utrwalił się pogląd, że Maryja została wzięta do nieba wraz z ciałem, zaczęto przedstawiać po prostu żywą Maryję, która unosiła się do nieba wraz z Chrystusem.
W ikonografii chrześcijańskiej istnieje szereg typów przedstawień, które w dzisiejszych czasach zostały zapomniane, co nie oznacza, że nie miały wpływu na kształtowanie się sztuki sakralnej, a więc i w dużej mierze europejskiej. Dlatego też sukcesywnie te typy będziemy starali się na łamach portalu przybliżać.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
