Pieter Cornelis Mondriaan urodził się 7 marca 1872 roku w Amersfoort, w środkowej Holandii. Przez jakiś czas był nauczycielem rysunku. Ponieważ jego prawdziwy marzeniem było zostać malarzem, opuścił dom rodzinny i udał się do Amsterdamu, gdzie zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych (Rijksakademie).
Początkowo w celach zarobkowych Mondrian dawał lekcje rysunku oraz kopiował obrazy mistrzów, by mniej więcej koło 1895 roku stopniowo rozpoczynać indywidualną działalność artystyczną. Zaczął malowanie w plenerze i szybko zdobył lokalną sławę – mówiono o nim jako o dobrym pejzażyście.
Piet Mondrian, W pracy, 1898, źródło: Gemeentemuseum
Przez kilka lat przebywał w Brabancji, a po powrocie do Amsterdamu zaczął interesować się malarstwem van Gogha. Od początku wieku do wybuchu wojny w malarstwie Mondriana pojawiają się drzewa – bardzo ważny motyw w jego twórczości. Patrząc na pierwsze pejzaże widzimy jak powoli oddala się on od tradycyjnego od malarstwa holenderskiego wyuczonego w Akademii. Analizując z kolei niezwykle znany obraz Czerwone drzewo, zauważyć można pewien postępujący wpływ koloru fowistycznego i nieco ekspresjonistycznej posępności, która nadana jest poprzez dramatyczną i ostrą kreskę i ekspresję barwną. Farba nakładana jest warstwowo, drobnymi plamami, co może oznaczać wpływ neoimpresjonistycznego pointylizmu, mimo ostrego zestawienia czerwieni i błękitu drzewo nie odcina się od tła i wszystko oddziałuje jako całość.
Piet Mondrian, Czerwone drzewo, olej na płótnie, źródło: Gemeentemuseum,
W obrazie Szare drzewo z 1912 roku widać już bardzo wyraźne wpływy kubizmu. Mondrian zredukował to niemalże całkowity sposób paletę barwną oraz głębię ostrości. Nie ma tu drugiego planu, a kształty malowane są płaskimi plamami, szerokimi pociągnięciami.
Piet Mondrian. The Grey Tree, 1912, źródło: Gemeentemuseum
Dzięki finansowej pomocy Conrada Kickerta, który związany był z paryskimi kubistami, Mondrian zamieszkał w Paryżu i sam również związał się z ruchem kubistycznym. Z tej też okazji artysta wymazał ze swego nazwiska drugie „a” – bo pierwotnie nazywał się Mondriaan. W obrazach z wczesnego okresu paryskiego zauważalny jest spory wpływ kubizmu, który stopniowo zaczyna mieszać się z elementami abstrakcji. Źródłem inspiracji jest miasto, plakaty, ulice sprowadzane do najprostszych form.
Piet Mondrian. Still Life with Ginger Jar II, 1911/12, źródło:Gemeentemuseum
W 1914 roku- ze względu na chorobę ojca – artysta powrócił do Holandii, a że w czasie tym wybuchła wojna, nie mógł wrócić do Francji. Z dala od amsterdamskiego środowiska artystycznego kontynuował poszukiwania malarskie, przekraczając kubizm i coraz bardziej zbliżając się do abstrakcji. Zainspirowany widokiem morza ogranicza się jedynie tylko do bieli i czerni, tworząc dynamiczną kompozycję (inspiracja teozoficzna – pierwiastek męski (pion, las) i żeński (poziom, morze). W roku 1916 Mondrian poznał malarza Barta van der Lecka oraz teozofa Schoenemaekersa i pod ich wpływem zaczął stosować czysty kolor wypełniający płaszczyznę. Ograniczył się także po do kolorów podstawowych i czerni.
Piet Mondrian. Composition No.10 (Pier and Ocean), żródło: Rijksmuseum Kröller-Müller
W tym samym roku poznał także Thea van Doesburga, który zaproponował mu współpracę z nową, zakładaną przez niego grupą i czasopismem wydawanym od 1917 do 1928— „De Stijl” (hol. „styl”). W pierwszym numerze pojawił się długi esej Mondriana, zawierający zarys nowego programu artystycznego nazwanego neoplastycyzmem.
Według Mondriana idea była prosta – działanie świata polegało na zasadzie przeciwieństw:
- siły aktywnej – biernej;
- pionów – poziomów;
W neoplastycyzmie wyróżniamy:
- dwie podstawowe linie: wertykalna i horyzontalna;
- 3 kolory zasadnicze – żółty, niebieski i czerwony;
- 3 niekolory – biel, czerń i szarość.
Każda barwa jest nacechowana zupełnie inną ekspresją dynamiczną:
- żółty – pion;
- niebieski – poziom;
- czerwony łączy pion z poziomem, równoważąc je
Mondrian zaczął coraz bardziej upraszczać środki wyrazu i w wyniku tego powstały kompozycje ograniczone do czarnych, pionowych i poziomych linii oraz pól między nimi wypełnionych jedynie nasyconymi, czystymi kolorami podstawowymi.
W twórczości osób związanych z tym nurtem uwidaczniają się charakterystyczne cechy stylu:
- geometryzacja
- czyste barwy (czerwony, niebieski, żółty, czarny, biały szary)
- brak dekoracji
- brak figuratywności
Wokół pisma „De Stijl” skupiona był także grupa architektów (Jacobus Jahannes Pieter Oud, Robert vant Hoff, Jan Wils i Gerrit Rietveld), którzy tworzyli architekturę o prostych, oszczędnych formach z zastosowaniem nowej techniki i nowych materiałów. Najsłynniejszą budowlą De Stijl jest willa Schrödera w Ultrechcie. W 1924 doszło do kłótni między Mondrianem i Doesburgiem, gdyż ten drugi chciał zmodyfikować neoplastycyzm. Według Doesburga styl ten powinien opierać się także na liniach diagonalnych tzw.elementaryzm. Mondrian odpowiedział serią obrazów w formie rombu, chcąc w ten sposób udowodnić, że w każdej sytuacji można zachować prym linii prostych w układzie wertykalnym i horyzontalnym, które mają siłę działania dynamicznego.
Piet Mondrian. Composition: Light Color Planes with Grey Lines. 1919, źródło: Rijksmuseum Kröller-Mülle
W roku 1919 Mondrian powrócił do Paryża i mieszkał tam do 1938. W roku 1920 wydał we Francji rozprawę teoretyczną „Neoplastycyzm”. W latach trzydziestych jeszcze w dalszym ciągu poszukiwał istoty malarstwa, jeszcze bardziej redukując treść malowanych przez siebie obrazów. Późniejsze prace charakteryzuje natomiast duże nagromadzenie linii. Po krótkim pobycie w Anglii, w 1940 roku dotarł do Nowego Jorku, gdzie powstaje szereg obrazów w sposób niemalże całkowity pozbawionych czerni. Występują tu jedynie kolory podstawowe i barwne linie, które przeplatając się, tworzą wrażenie ruchu.
Piet Mondrian, Kompozycja w czerwieni, błękicie i żółcieni, 1930. olej na płótnie, źródło; Gemeentemuseum
Grupa De Stijl rozpadła się po śmierci van Doesburga w 1931 roku. Warto zaznaczyć, że działalność grupy wywarła bardzo duży i nieoceniony wpływ na rozpowszechnienie się geometrycznego malarstwa abstrakcyjnego, a także na kształt programu Bauhausu. W Polsce De Stijl wpłynął na ugrupowanie Blok, Praesens i a.r.
Piet Mondrian. Broadway Boogie-Woogie. 1942-43., źródło:MoMA
Artysta zmarł w 1944 roku w Nowym Jorku.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
