Artyści w poszukiwaniu równowagi, czyli o sztuce zrównoważonego rozwoju

Zainteresowanie problematyką ograniczonych zasobów naturalnych i zanieczyszczeniem środowiska istniało już w latach 1970-80. Jednak spowodowane zimną wojną napięcie, poczucie ciągłego strachu i zagrożenia odsuwały na drugi plan ekologię. Dopiero po zakończeniu epoki zimnej wojny w 1989r.  koncepcja „zrównoważonego rozwoju” znalazła się w centrum uwagi zarówno nauki, jak i sztuki.

Zasady zrównoważonego rozwoju na trzech płaszczyznach (ekonomicznej, społecznej  i ekologicznej) zostały zdefiniowane podczas konferencji „Szczyt Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 roku. Ogólnie koncepcja zrównoważonego rozwoju polega  na konieczności zachowania równowagi między działaniami współczesnego człowieka i otoczeniem w taki sposób, żeby zachować bezpieczne i zdrowe środowisko dla przyszłych pokoleń.

W tym kontekście narodziła się również sztuka, która stara się na różne sposoby reagować i działać na rzecz realizacji tej koncepcji.  Według historyków sztuki Maji  i Rubena Fowkes  pojęcie „sztuki zrównoważonego rozwoju”(ang. „sustainable art”) charakteryzuje się świadomością ekologiczną, przeciwdziałaniem przemocy, odrzucaniem antropocentrycznego modelu  oraz inicjatywami na rzecz kształtowania demokracji i  społecznej sprawiedliwości.

Do sztuki zrównoważonego rozwoju można zaliczyć praktyki, wykorzystywane przez artystów szeroko pojętego environmental art. Chociaż te pojęcia nie są identyczne, environmental art pragnie przełamać tradycje sztuki jako czegoś odrębnego od życia i otoczenia, pragnie połączyć się z naturą. Artyści environmental art’u opuszczają zamknięte przestrzenie galerii i zwracają się do natury, używając żywego krajobrazu dla swoich artystycznych akcji.  Na przykład, taką sztukę uprawia Jim Denevan, który tworzy olbrzymie rysunki na lodzie, piasku lub ziemi. W 2011 r. Denevan razem z asystentami stworzył pracę „Art Hard” rysunek wielkości około 20 kilometrów kwadratowych na powierzchni jeziora Bajkał. Za „pędzle” służyły rowery z miotłami – nimi robiono małe kręgi.  Do robienia dużych kręgów wykorzystywano natomiast odśnieżające samochody. Tak samo Denevan angażuje się w tworzenie dużych rysunków na piasku pustyni lub na ziemi. Sam artysta widzi podobieństwo swojej działalności w japońskiej sztuce Zen i zaznacza, że lubi kończyć rysunek na piasku akurat w tej chwili „ kiedy przychodzi fala i go niszczy”. Te słowa artysty właściwie wyrażają drugą ważną koncepcję dla sztuki zrównoważonego rozwoju – bezproduktywność.

Starając się walczyć z nadmiernym wytwarzaniem rzeczy, materiałów itp, niektórzy artyści robią niesamowite rzeczy, tworząc prace niematerialne i niewidzialne. W tej kwestii sztuka zrównoważonego rozwoju jest bliska sztuce konceptualnej, która jeszcze w latach 60. zaczęła iść w kierunku  dematerializacji, poprzez skupienie się na poziomie konceptu i idei, a także  dzięki zainteresowaniu samym procesem twórczym oraz działaniami performatywnymi, akcjami artystycznymi itp.  W czasach teraźniejszych wybitnym przedstawicielem takiej niematerialnej i zrównoważonej sztuki jest Tino Sehgal. Artysta zasłynął między innymi ze swoich performensów. Przykładowo, w 2012 r. Sehgal wystawiał się w Galerii Tate Modern –  tylko że tak naprawdę żadnej pracy tam nie było: ludzie przychodzili do Galerii i nie znajdowali tam nic, oprócz towarzystwa innych ludzi, mniej lub bardziej otwartych do wzajemnej komunikacji. Głównym celem Tino było wykorzystanie pomieszczenia galerii jako platformy, gdzie ludzie mogliby się spotkać i porozmawiać, lub po prostu wymienić się energią, poczuć się częścią grupy. Tak artysta wciela w życie swoje pragnienie do zrównoważonego rozwoju: pokazując że poza konsumenckim fetyszyzmem istnieje coś więcej, istnieją jakieś bardziej wartościowe byty. Jak zaznacza Sehgal „największym błędem współczesnego kapitalizmu jest mylenie materializmu ze szczęściem”. I stara się konsekwentnie z tym walczyć, odmawiając nadawania dziełu formy fizycznej.

Artystów, którzy rezygnują z  materialności, nie jest dużo. Jednak prawie każdy ekologicznie świadomy artysta zajmował się recyklingiem, który można nazwać główną strategią sztuki zrównoważonego rozwoju.  Wykorzystanie surowców wtórnych, w tym śmieci, w dużym stopniu służy jako manifestacja walki przeciwko współczesnej kulturze konsumpcyjnej.  Przytoczę kilka przykładów. Amerykanin Luke Haynes tworzy płótna z różnych szmat odzieży używanej. Rick Ladd tworzy niesamowite obrazy,  meble i przedmioty wyposażenia z kapsli, butelek i innych resztek. Fińska artystka Virpi Vesanen-Laukkanen szyje wspaniałe żeńskie ubrania z opakowań cukierków.

Amerykanka Michelle Stitzlein tworzy piękne motyle używając np części od uszkodzonego sprzętu gospodarstwa domowego, samochodów, rowerów, starych zegarków, połamanych kawałków drutu i innych śmieci. Yuken Teruya stara się zwrócić uwagę publiczności na problem wycinania lasów, więc rzeźbi on różne drzewa z odpadów: tekturowych rolek od papieru toaletowego, reklamówek, gazet itp. I to tylko malutka część niezwykłych działań artystów w tej dziedzinie.

Oprócz recyklingu w sztuce zrównoważonego rozwoju także ważne są praktyki rekonstrukcji dzieł oraz coraz bardziej nabiera popularności „sztuka przywłaszczania”, czyli kiedy malarze lub rzeźbiarze kontynuują dzieła poprzedników.

Warto też wspomnieć, jak niesamowicie intensywnie rozwija się sztuka zrównoważonego rozwoju w dziedzinie architektury i designu.   Coraz częściej architekci i projektanci kierują się w swojej pracy zasadami zrównoważonego rozwoju społecznego, gospodarczego i ekologicznego. Intencją zrównoważonych architektury i designu  jest wyeliminowanie negatywnego wpływu na środowisko poprzez odmowę wykorzystania zasobów nieodnawialnych. Oprócz tego, projektanci mają na celu także tworzyć architekturę, która łączyłaby ludzi ze środowiskiem naturalnym i nawet w pewien sposób wpływałaby na zachowania, budząc w ludziach świadomość ekologiczną. Do najważniejszych zasad zrównoważonego design należą: wykorzystanie przyjaznych środowiskowi materiałów, energooszczędność, integracja formy i funkcji, minimalizm w dekoracji, wykorzystanie organicznych kształtów i przyrodniczych barw etc. Za przykład w pełni zrealizowanej „zrównoważonej” architektury może służyć budynek Kalifornijskiej Akademii Nauk, zrobiony według projektu  Renzo Piano. Budowla Akademii ma szereg ekologicznych cech: budynek był zrobiony w większości z wtórnych surowców, recykluje wodę deszczową dla irygacji, ma 60tys. ogniw fotowoltaicznych(przetwarzają światło słoneczne na energię elektryczną), ma zielony dach o powierzchni 1,01 ha, wykorzystuje naturalne oświetlenie w 90% pomieszczeń itp.

„To, co my robimy dzisiaj, wpływa na naszą przyszłość”

– takie jest główne motto sztuki zrównoważonego rozwoju. Chociaż sztuka ta dopiero się rozwija, najwybitniejsi jej przedstawiciele już za pomocą swoich dzieł głośno powiedzieli światu o swoim podejściu.  Sztuka zrównoważonego rozwoju, to przede wszystkim sztuka, która jest odpowiedzialna, świadoma i aktywnie uczestnicząca w życiu społecznym.  Możliwe, że właśnie ta sztuka wyznaczy naszą przyszłość?

fot. (góra) Tom Little © Michelle Stitzlein, Solo exhibition at Regina Gouger Miller Gallery, 2007, źródło: artgrange.com

Ganna Melnyk

Portal Rynek i Sztuka