Wymiana dzieł sztuki między instytucjami kulturalnymi to niezbędna strategia w promocji dziedzictwa narodowego. Wystawy czasowe nie tylko zwiększają popularność galerii i muzeów, ale mają również wielki wpływ na ogólny ruch na lokalnych rynkach aukcyjnych.
Wystawy czasowe – obrót dzieł sztuki między instytucjami
Leonardo da Vinci, „Dama z gronostajem”
Obrót dziełami sztuki między muzeami oraz innymi instytucjami wystawienniczymi wpisuje się w strategie marketingowe i rynkowe świata sztuki. Dzieła sztuki wypożyczane zostają niemal zawsze w ramach organizacji wystaw czasowych. Przygotowanie tego typu ekspozycji trwa niekiedy miesiącami i latami, a procedury formalne wypożyczeń potrafią zdecydowanie zahamować rozwój produkcji wydarzenia. Jest to jednak intratne działanie dla instytucji muzealnej – spektakularne, niekiedy bardzo kosztowne pokazy są najbardziej dochodowe. Jak pokazują statystyki, właśnie wystawy czasowe, prezentujące dzieła o międzynarodowej sławie, stają się największymi komercyjnymi sukcesami w tych jednostkach kulturalnych. Warto przypomnieć słynne prezentacje dzieł Marca Chagalla (Kraków, 1997 rok), impresjonistów i postimpresjonistów (Warszawa, Poznań, Kraków, 2001 rok), czy ostatnią Marka Rothko (2013), która przyciągnęła rekordową (jak na wystawę sztuki) ilość zwiedzających. Zauważalnie zwiększa się liczba uczestników wydarzeń kulturalnych, nawet wśród osób, które na codzień nie uczęszczają do muzeów.
Wypożyczenia rodzimych zbiorów za granicę także wpisują się w misję statutową instytucji. Dzięki nim promowana jest polska sztuka i zbiory dziedzictwa narodowego (jak w przypadku „Damy z gronostajem” Leonarda da Vinci). W miarę przemian polityczno-gospodarczych, a zwłaszcza w okresie stabilizacji po 1995 roku, nasze krajowe muzea odnowiły kontakty z instytucjami spoza granic w celu nawiązania współpracy.
Mimo braku klarowności wszystkich aktów prawnych, od tego czasu obrót dziełami między instytucjami jest jedną z najpopularniejszych form kooperacji. Galerie i muzea wypożyczają swoje zbiory okazjonalnie lub nawiązują stałe relacje partnerskie z podobnymi jednostkami. Jednak każda wymiana poprzedzona jest długotrwałymi procedurami prawnymi i administracyjnymi.
Wniosek o wypożyczenie dzieła – wymogi prawne i administracyjne
Większość instytucji posiada dokładne i nienaruszalne zasady wypożyczeń obiektów ze swojej kolekcji. Muzea i galerie, które finansowane są przez państwo, posiadają jeszcze bardziej restrykcyjny regulamin. Przykładowo, amerykańskie Smithsonian American Art Museum wypożycza swoje zbiory jedynie instytucjom non-profit, muzeom i galeriom na wystawy czasowe. Istnieje możliwość długotrwałego użyczenia lecz jedynie dla uzasadnionych i ważnych celów edukacyjnych.
Składanie samej aplikacji również regulowane jest przez sztywne warunki. Wniosek powinien zostać zgłoszony na określony czas przed zamierzonym wypożyczeniem. W przypadku wielkich muzeów o randze narodowej, aplikacja z innego kraju powinna zostać złożona nawet na 15 miesięcy przed rozpoczęciem wystawy.
British Museum, źródło: britishmuseum.org
Kolosalne instytucje jak British Museum użycza tysięcy eksponatów rocznie – dla ułatwienia stworzyło specjalny internetowy serwis dla muzealników, który pomóc ma w dopełnieniu wszystkich formalności. Mniejsze instytucje, galerie, kolekcjonerzy prywatni dużo chętniej udostępniają swoje zbioru, wciąż jednak wypożyczenie podlega dokładnym procedurom. Jednostka starająca się o czasowe pozyskanie dzieł musi dokładnie uzasadnić potrzebę przedmiotu na organizowanej wystawie. Kurator musi zadeklarować odpowiedzialność za obiekt na cały czas trwania wypożyczenia. Kwestie te zazwyczaj reguluje podpisanie umowy użyczenia.
Organizacja udzielenia dzieła obcej instytucji, złożona jest z wielu obowiązkowych czynności: zawarcia odpowiednich umów, gwarancji rządowych i niezbędnych ubezpieczeń. Zmiana warunków oraz spedycja wymagają niekiedy zastosowania wyjątkowych zabezpieczeń. Dana instytucja musi dopasować swoje możliwości ekspozycyjne do narzuconych wymogów zmieniając oświetlenie, zawartość powietrza i zabezpieczenia sal. Do tego przygotować należy się na przewlekłe odprawy celne, zabezpieczenie dzieł i koordynację ich bezpiecznego transportu (których koszty pokrywa wypożyczający).
Wywóz zabytku za granicę
British Museum, rzeźby z Partenonu
Nie wszystkie prace artystyczne potrzebują zezwoleń na opuszczenie kraju. Jednakże każda próba wywozu obiektu za granicę musi być poparta odpowiednimi dokumentami. Instytucje dokonujące wypożyczenia zabytku muszą uzyskać terminową zgodę na wysłanie go poza kraj stałego przechowania. Wydanie zezwolenia zależne jest od wieku powstania obiektu oraz jego wyceny. Na ogół nie wymagane są zgody na przewóz dzieł młodszych niż 50 lat, a których wartość nie przekracza 16 000 zł (w przypadku obrazów i grafik), 6 000 zł (fotografii) lub 4 000 zł (rękopisów). Specjaliści od obiegu dzieł sztuki wskazują na mocne różnice w zapisach prawnych poszczególnych państw, nawet w obrębie Unii Europejskiej. Przykładowo, w Polsce należy ubiegać się o zezwolenia w przypadku dzieł o stosunkowo niższej wycenie niż w Wielkiej Brytanii. Tam natomiast dużo większą uwagę przykłada się do statusu zabytku wspomnianych rękopisów.
Osobą decyzyjną w przypadku migracji dzieł staje się rzeczoznawca (określający atrybucję i wycenę) oraz konserwator dopuszczający możliwość transportu zabytku. Powagę tej sytuacji prezentują przykłady z ostatnich lat. Z powodu negatywnej opinii konserwatora, Dama da Vinciego nie mogła opuścić polskich granic w listopadzie 2011 roku, jednocześnie jej powrót do Muzeum Czartoryskich stanął pod znakiem zapytania. .
Ograniczanie obrotu dzieł sztuki na rynku międzynarodowym odbija się szerokim echem na lokalnym gruncie rynku sztuki oraz w sferach marketingowych. Dużo mniejsze problemy administracyjne sprawia przewóz i wypożyczenia sztuki współczesnej – stąd to właśnie te dzieła najczęściej podlegają międzyinstytucjonalnym wymianom.
Immunitet dzieła sztuki
Nie tylko lokalne ograniczenia prawne tworzą bariery w obiegu dzieł kultury. W obecnych czasach niezbędne stało się powołanie instytucji immunitetu jurysdykcyjnego, który blokuje wszelkie roszczenia osób trzecich wobec dzieł przewożonych na wystawy czasowe. Powodem takich niejasnych sytuacji są nieustabilizowane kwestie własnościowe niektórych dziel sztuki po II Wojnie Światowej. Z powodu braku jednoznacznego właściciela, zmiana miejsca przechowywania dzieła może powodować jego odmienny status prawny. Ta sytuacja bardzo często sprawiała, że udzielano odmowy wypożyczeń, z obawy o utrudnienia i problemy prawne na obcym gruncie. Immunitet to zabezpieczenie, gwarantujące niezmienny stan jurydyczny na terenie innego państwa.
W Unii Europejskiej takie prawo nietykalności dzieła nie jest wciąż obowiązujące, jednak coraz więcej państw członkowskich wprowadza owy zapis w ustawach. Opinia ekspertów prawa dziedzictwa narodowego jest niemal jednogłośna – prawo to powinno zostać ujednolicone. Usprawniłoby ono obieg dzieł sztuki, a także wystaw krążących po całym kontynencie (których zresztą częstym inicjatorem jest organ Rady Europy). W Polskim prawie sprawa ta nie została dokładnie uregulowana, jednak resort kultury podejmuje kroki ku wprowadzeniu odpowiedniej nowelizacji w ustawie o muzeach. Konieczność reformy prezentują przykre przykłady. Z powodu obawy przed zaanektowaniem dzieł, Czechy odmówiły wypożyczenia dwudziestu niezwykle istotnych dzieł na wystawę Europa Jagellonica.
Julia Harasimowicz
Źródła: B. Krapiński, „Obrót dziełami sztuki w państwach Unii Europejskiej i w krajach trzecich jako forma inwestycji i tezauryzacji pieniądza”; British Museum; Kongres Kultury.
Fot. (góra) Pracownia konserwatorska w paryskim Luwrze © Jorge Royan
Portal Rynek i Sztuka
