W dniach 8-29 czerwca 2014 roku w największym centrum kulturalnym Mystecki Arsenał w Kijowie odbyła się wystawa „Scena ukraińskiej awangardy”. Ekspozycję poświęcono dziełom sztuki słynnych ukraińskich artystów, którzy tworzyli na początku XX wieku w czasach rewolucyjnych zmian społecznych i politycznych.
Dawid Burluk
Dawid Burluk urodził się i zdobył wykształcenie na Ukrainie, choć z uwagi na fakt, że przez długi czas pracował w Moskwie, zaliczano go do artystów rosyjskich. Był jednym z czołowych ideologów futuryzmu, zarówno w malarstwie, jak i w literaturze. Stał się jednym ze współzałożycieli słynnego futurystycznego ugrupowania artystycznego „Bubnowyj Walet”, nawiązującego w swej twórczości do współczesnego malarstwa francuskiego, zwłaszcza do wczesnego kubizmu.
Był przyjacielem i mentorem rosyjskiego poety Włodzimierza Majakowskiego, razem z którym stworzył poetycki manifest kubofuturyzmu. Na początku działał na rzecz rewolucji socjalistycznej i wydarzenia 1917 roku przyjmował z wielkim entuzjazmem. Później jednak nie potrafił oswoić się z nową bolszewicką rzeczywistością i wyemigrował do Japonii, a następnie do Stanów Zjednoczonych.
W ciągu życia Dawid Burluk stworzył około 18.000 obrazów. Malował portrety, martwą naturę, pejzaże, sceny miejskie oraz sceny fantastyczne. W twórczości Burluka łączyły się najróżniejsze nurty XX wieku: realizm, impresjonizm, kubizm, futuryzm i neoprymitywizm. Jego dzieła są bardzo ekspresywne, o nasyconych kolorach, nieco schematyczne i uproszczone, czasem celowo dysharmonijne. O sztuce artysta wypowiadał się: „Prawdziwe dzieło można porównać z baterią, która emanuje energią. Każde dzieło ma w sobie określoną ilość godzin, przeznaczonych na jego podziwianie. Niektóre prace zaś zawierają w sobie zapasy estetycznej energii na długie okresy czasowe.”
Obecnie dzieła Dawida Burluka budzą ogromne zainteresowanie wśród kolekcjonerów na całym świecie, a ceny za jego prace osiągają wysokość setki tysięcy dolarów. Na przykład, w 2007 roku na najbardziej prestiżowej aukcji Sotheby’s obraz Burluka W kościele został sprzedany za rekordową dla ukraińskiego malarstwa cenę – 650 tysięcy dolarów.
Oleksandr Bogomazov
„Sztuka jest niekończącym się rytmem, artysta zaś jego wrażliwym rezonatorem” – mówił Oleksandr Bogomazov studentom Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie, gdzie wykładał w latach 1922-1930. Był nie tylko artystą-nowatorem, ale też teoretykiem nowej sztuki. W 1914 roku napisał traktat „Malarstwo i elementy”, w którym rozważał kwestię interakcji obiektu, artysty i widza w dziele sztuki, a także oddziaływania głównych elementów obrazu (kropek, linii, podstawowych kształtów, kolorów) na percepcję widza.
W twórczości ukraińskiego awangardysty wyraźnie można określić dwa główne okresy: kubofuturyzm (1913-1917) oraz spektralizm (1920-1930). Ulubionym motywem twórczym Bogomazova było miasto, które w wielu dziełach nabierało wymiaru nie tylko artystycznego, lecz także społecznego. Dzieła artysty charakteryzują się ruchem, dynamiką, nieoczekiwanymi perspektywami. Każde dzieło artysty pokazuje, że świat jest niestabilny i nieprzewidywalny, jest w ciągłym stanie ruchu i zmian. Takie dzieła Bogomazova jak Rynek w Kijowie, Tramwaj czy Silnik można z pewnością nazwać arcydziełami sztuki awangardowej.
Aleksandra Ekster
Aleksandra Ekster całe dzieciństwo i lata studenckie spędziła w Kijowie. W 1903 roku wyszła za mąż za wybitnego kijowskiego prawnika Mikołaja Ekster, który obracał się wśród kulturalnej i intelektualnej elity Kijowa. Dzięki niemu poznała tamtejsze środowisko artystyczne, które zachwycało się wczesnymi impresjonistycznymi dziełami młodej malarki. Kilka lat po ślubie małżonkowie wyjechali do „mekki” wszystkich artystów – Paryża, gdzie zawarli znajomości z Pablo Picasso, Georges’em Braquem, Fernandem Légerem. W Paryżu rozpoczął się nowy – kubistyczny – etap w twórczości artystki. Jej prace z tego czasu charakteryzują się eksperymentami formalnymi oraz intensywnymi, żywymi barwami, inspirowanymi ludową tradycją ukraińską. Duże znaczenie dla artystycznego rozwoju malarki miała podróż do Włoch (1912), która zaowocowała futurystycznymi motywami w kolejnych pracach. Wróciwszy do Kijowa, Aleksandra Ekster w swojej pracowni na poddaszu zorganizowała salon artystyczny, który stał się centrum spotkań kijowskiej bohemy.
Oprócz malarstwa, Ekster tworzyła dynamiczne i barwne, konstruktywistyczno-kubistyczne projekty scenograficzne, znoszące podział między sceną, a widownią. Za scenografie, wykonane w Teatrze Kameralnym w Moskwie, Ekster zdobyła złote medale na wystawach w Paryżu i Berlinie. Artystka współpracowała również z moskiewskim salonem mody, gdzie projektowała kobiece ubrania oraz mundury galowe Armii Czerwonej.
W roku 1924 wyemigrowała do Francji, gdzie spędziła resztę swojego życia. W tym czasie zajmowała się wieloma artystycznymi przedsięwzięciami. Wśród najbardziej znaczących prac z tego okresu wymienić należy projekt Les Livres Manuscrits – ręcznie pisanych i ilustrowanych książek w jednym, rzadziej kilku egzemplarzach.
Vasiliy Yermilov
Urodzony w ukraińskim Charkowie artysta i projektant Vasiliy Yermilov całe życie poświęcił niszczeniu stereotypów, tworząc nową eksperymentalną sztukę konstruktywistyczną. W latach 1920-1930. Yermilov objął stanowisko profesora Akademii Sztuk Pięknych w Charkowie. Akurat w tym okresie artysta stał się zwolennikiem konstruktywizmu – stylu, który „konstruował” obraz z określonych elementów geometrycznych: koła, trójkąta i linii prostej. Yermilov był przekonany, że sztuka nie musi polegać na dekorowaniu, lecz na znalezieniu funkcji przestrzeni i przedmiotu adekwatnej do potrzeby. Jak większość awangardystów, Yermilov wierzył w rewolucję zarówno w sztuce, jak i w społeczeństwie. Malując, projektując ulice i pawilony, tworząc plakaty artysta dążył do syntezy motywów rewolucyjnych z narodowymi. Zasłynął też ze stosowania konstruktywnego minimalizmu w projektowaniu okładek i ilustracji książkowych.
Niestety, w latach 40. skutkiem stalinowskich ideologicznych pogromów był wykluczony ze Związku Artystów za „kosmopolityzm – uleganie wpływowi zgniłej kultury zachodniej”. Większość przyjaciół artysty zostało aresztowanych lub rozstrzelanych. Yermilov musiał żyć w ciągłym strachu i biedzie. W 1960 ogromnym szczęściem dla artysty było otrzymanie od Muzeum ukraińskiego skromnej sumy w wysokości 30 rubli. Dla porównania – na aukcji Sotheby’s w 1989 roku jego konstruktywistyczną kompozycję Wzgórza. 21. I. 1924 nabyto za cenę 120 000 funtów.
Mychajło Bojczuk
Mychajło Bojczuk jest jednym z niewielu ukraińskich artystów początku XX wieku, którzy nie ulegli wpływowi kubizmu i futuryzmu, natomiast znaleźli swój własny, niepowtarzalny styl. Bojczuk stał się twórcą tzw. „nowobizantyjskiej szkoły malarskiej”, która wzorowała się na sztuce Bizancjum i Rusi Kijowskiej oraz dążyła do odrodzenia kultury ukraińskiej opierającej się na zasadach orientalizmu.
Od 1899 roku Bojczuk studiował sztukę na uczelniach w Wiedniu, Monachium i w Paryżu. W 1910 roku wrócił do Lwowa i rozpoczął pracę w Muzeum Narodowym. We Lwowie artysta malował i restaurował ikony, tworzył freski w cerkwiach oraz zaprojektował cerkiew ojców Bernardynów. Po paru latach przeprowadził się do Kijowa, gdzie otworzył własną pracownię na Ukraińskiej Akademii Sztuki. W Kijowie razem z uczniami pracował nad freskami w cerkwiach, w tym w najstarszym Soborze Sofijskim. Podstawą jego maniery twórczej był bizantyjsko-romański prymitywizm. Monumentalny efekt dekoracyjny w odtwarzaniu scen religijnych Bojczuk osiągał dzięki uproszczeniu fabuły, a także zwięzłości barw i linii rysunku.
W 1938 Bojczuk wraz z żoną i swoimi uczniami był aresztowany przez władze komunistyczne i stracony za „nacjonalistyczne poglądy polityczne”. W 1952 roku wydano nakaz zniszczenia wszystkich dzieł Bojczuka znajdujących się w muzeum we Lwowie. Niektóre jego prace udało się odzyskać, dzięki lwowskiej artystce Jarosławnie Muzyci, która przechowała monumentalne dzieła malarza.
Alexander Archipenko
Alexander Archipenko jest jednym z najsłynniejszych kubistycznych rzeźbiarzy na świecie i pionierem rzeźby abstrakcyjnej. Studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie, ale w roku 1908 emigrował do Paryża, a stąd później wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Dzięki eksperymentom z formą stworzył zupełnie nową zasadę wypowiedzi plastycznej, która widoczna jest już w pierwszych pracach rzeźbiarza (Myśliciel, Rozpacz, Kozak). Archipenko jako pierwszy rzeźbiarz zastąpił formę wypukłą otworem, formą powietrzną, podejmując próbę wprowadzenia do rzeźby nowej koncepcji przestrzeni i nowego pokazania przedmiotu w tej przestrzeni (np. rzeźby Kobieta idąca, Kobieta czesząca się).
Rzeźbiarz nieustannie eksperymentował, tworząc zupełnie nowatorskie dzieła. Świetnym tego przykładem jest praca pt. Medrano wykonana z metalu, drewna i szkła. przedstawiająca cyrkowca żonglującego kulami i krążkami. Medrano należy do tzw. „skulptomalarstwa”: pewne jego partie są płaskim malowidłem, a inne reliefową konstrukcją.
Artysta próbował również eksperymentów w dziedzinie sztuki kinetycznej. W roku 1924 wynalazł „archipeinture”, maszynę pozwalającą ukazywać ruchome obrazy, a po drugiej wojnie światowej tworzył rzeźby „modulujące światło” – kompozycje z przezroczystych materiałów, oświetlone od wewnątrz.
Każdy z przedstawionych wyżej twórców był ważną postacią na międzynarodowej scenie artystycznej początku XX wieku. Jednak w latach 30. XX wieku, kiedy awangarda stała jednym z głównych obiektów stalinowskiego terroru, bezlitośnie niszczono słynne dzieła, a samych artystów aresztowano, a nawet skazywano na śmierć poprzez rozstrzelanie. Ratunek awangardowi twórcy mogli odnaleźć tylko w emigracji. Później w ciągu dziesiątków lat artystyczne osiągnięcia ukraińskich awangardystów pozostawały białą plamą w historii sztuki. Dopiero na początku lat 90. dziedzictwo tych artystów zaczyna być na nowo odkrywane i, trzeba powiedzieć, zdobywa spektakularne sukcesy zarówno na Ukrainie, jak i na całym świecie.
Ganna Melnyk
Portal Rynek i Sztuka