Podróż na Wschód: Top 10 współczesnych artystów Azerbejdżanu

W pierwszej odsłonie cyklu „Podróż na Wschód” przedstawiamy Top 10 współczesnych twórców z Azerbejdżanu.

Azerbejdżan jest krajem wyjątkowym. Nie tylko ze względu na jego wyjątkowo korzystną pozycję na mapie geopolitycznej i gospodarczej Eurazji, czy na ogromne bogactwo ropy naftowej, ale także ze względu na jego niezwykłą kulturę. To kraj, który łączy tradycje Wschodu i Zachodu, a także demonstruje niezwykłą synergię państwa świeckiego  i religii islamu.

W XX wieku ten kraj wchodził w skład ZSRR, doświadczając silnego wpływu kultury sowieckiej. Młode pokolenie artystów Azerbejdżanu było bezpośrednim świadkiem istotnych zmian politycznych i gospodarczych, które zaszły w ich kraju w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Współcześni artyści azerbejdżańscy, mimo silnego wpływu ideologii ZSRR i monumentalnej sztuki radzieckiej, starają się działać  na rzecz odrodzenia rodzimej kultury, podkreślając nieskończoną różnorodność kształtów, ornamentów, kolorów.

1. Ahmed Faiq

Ahmed Faiq jest obecnie jednym z najbardziej znanych współczesnych artystów Azerbejdżanu, który niejednokrotnie brał udział w Biennale Sztuki w Wenecji, a także w wielu wystawach w kraju i za granicą. Motywem przewodnim twórczości Ahmeda Faiqa jest dywan – jeden z najstarszych obiektów kultury wizualnej Wschodu. Od czasów starożytnych w Azerbejdżanie dywany były używane nie tylko jako wygodne i piękne elementy wystroju, ale także stanowił dzieło kultury pełne symboli, które niestety w dzisiejszych czasach straciły znaczenie. Artysta stara się przedstawić nowe spojrzenie na ten tradycyjny przedmiot kultu, zamieniając dwuwymiarową przestrzeń dywanu w trójwymiarową oraz dodając nowe efekty optyczne. W swoich instalacjach Ahmed Faiq umiejętnie reinterpretuje i podkreśla szybki, niemal gwałtowny ruch Azerbejdżanu do nowoczesności. Nowy czas, nowe perspektywy, mieszają się z kulturą tradycyjną i przenoszą zwykłe rzeczy na zupełnie nowy poziom.

2. Aidan Salakhova

Aidan Salakhova jest artystką i galerystką, która od początku lat 90. aktywnie działa na scenie artystycznej w Azerbejdżanie i Rosji. W swoich pracach skupia się na tematach interakcji między Wschodem a Zachodem, a także problemach męskości i kobiecości w muzułmańskich kulturach. „Jestem dumna z tego, że reprezentuje Azerbejdżan – świeckie państwo, w którym kultura islamu jest ciasno spleciona z osiągnięciami współczesnej cywilizacji” – mówi artystka. Dzieła artystki są estetyczne, piękne, ale mimo to bardzo prowokujące. Głośno o Ajdan Salokhovej zrobiło się w 2011 roku, kiedy podczas wizyty na Weneckiej Biennale prezydent Ilham Alijew zabronił wystawienia kilku jej prac w pawilonie Azerbejdżanu. Światowa prasa określiła ten akt jako przejaw cenzury politycznej w sztuce.  Według prezydenta najbardziej obrazoburcza była rzeźba Czarny kamień, która jest wolną artystyczną interpretacją Czarnego Kamienia w Mekce. Muzułmańska świątynia Czarny kamień, symbolizująca utracony raj, została zamknięta w eleganckim srebrnym lśniącym marmurze, przypominającym łono. Tym samym artystka wprost powiązała idee miejsca zagubionego raju z kobietą, z pierwiastkiem kobiecym.

3. Elyar Alimirzoev

Artysta Elyar Alimirzoev tworzy obrazy, rysunki, instalacje, często wykorzystując w  swoich dziełach zabytkowe meble i przedmioty. W latach 2001-2002  pracował w Timorze Wschodnim – w Azji Południowo-Wschodniej, gdzie ówcześnie toczyła się wojna. To doświadczenie mocno wpłynęło na charakter twórczości artysty, często związanej z tematami filozoficznymi i religijnymi. Nieco fantastyczne obrazy artysty przypominają dziecięce sny  i marzenia – ciepłe, złote i żywe, a  jednocześnie nieuchwytne. Jednym z najsłynniejszych projektów artysty jest Ostatnia Wieczerza z 2005 roku.  Do tego  tradycyjnego w historii sztuki motywu artyście udało się  podejść bardzo oryginalnie. Jest to ogromne płótno, do którego przyklejono 13 wiader. Gęsto pokryte złoceniami wiadra przypominają  studnie, a na dole jedenastu z nich przedstawione są ekspresywne gesty rękoma – symboliczne portrety apostołów.  Z centralnej „studni”  wyłania się z ciemności ledwo widoczna twarz Jezusa. A na dnie trzynastej „studni”, gdzie ma być twarz Judasza, widzimy… lustro.

4. Orhan Huseynov

Od samego początku głównym tematem prac Orhana Huseynova było zamiłowanie do ludowych tradycji i historii ojczystego kraju. Artysta tworzy swoje dzieła z dość nietypowego materiału, jakim jest szkło akrylowe. Te prace są pozornie zwykłe, proste i monochromatyczne, ale właśnie dzięki tej prostocie ujawniają skomplikowane tematy, m.in. dotyczące władzy politycznej lub miejsca religij w świeckim państwie.  Bardzo ciekawą pracą artysty jest dzieło Sabir – praca stworzona jako hołd dla słynnego poety i satyryka, który propagował ideę ruchu narodowo-wyzwoleńczego w Azerbejdżanie. Artystę interesują również tematy współczesnego życia ludzi w Azerbejdżanie, w tym wyraźny kontrast między „westernizacją” a „islamizacją”,  między wymogami globalnej gospodarki a pragnieniem zachowania rodzimych obyczajów. W 2010 roku Huseynov stworzył cykl prac zatytułowany Biuro, w którym pokazywał jak zachodnia biurowa kultura przekłada się na tradycje pracy we współczesnym Azerbejdżanie.

5. Aga Ousseinov

Azerbejdżański rzeźbiarz Aga Ousseinov obecnie mieszka i pracuje w Nowym Jorku. Jego prace najczęściej odzwierciedlają próby, sposoby i chęć człowieka do przenikania i oswajania innych światów. Metoda twórcza Ousseinova to dziwaczna, nietypowa  mieszanina rzeźby,  malarstwa, zdjęć, tekstu i animacji, w skutek której rodzą się dzieła, przypominające atmosferę wczesnego steampunku. Futurystyczne maszyny, fantastyczne mechanizmy Aga Ousseinova jak gdyby zeszły z fantastycznych powieści. Niektórzy krytycy sztuki podkreślają, że dzieła azerbejdżańskiego artysty w dużym stopniu odnoszą się do idei nauki i postępu, które były podstawą ideologii sowieckiej. Może właśnie dlatego te wyjątkowe obiekty uderzają tęsknotą do utopijnej przeszłości.

6. Raszad Alekperov

Niezwykłe prace tego artysty oddają piękno kolorów i ornamentów Wschodu. Jako podstawowy kierunek twórczości  Raszad Alekperov  wybrał tworzenie „instalacji cieniowych”.  W mediach artystę często nazywano czarownikiem, a jego prace – magią. „Lecz to nie jest magia, tylko fizyka i korzystanie z zasad załamania światła” – skromnie tłumaczy się artysta. Głównym tematem prac Raszada Alekperova jest wszystko, co jest związane z Azerbejdżanem. Na przykład dzieło „Shebeke” stanowi  stosunkowo prostą konstrukcję z desek, które rzucają na ścianę cienie w formie tradycyjnego wschodniego ornamentu. W dziele Leć do Baku kolorowe samoloty z papieru skierowane są do  wyświetlanego na ścianie obrazu Zatoki Bakijskiej. Mogą być interpretowane jako alegoria ludzi, którzy mieszkają za granicą. Ciekawa jest też instalacja cieniowa pt. Bliska przeszłość, która została stworzona przez artystę w miejscu, gdzie się urodził i wychował.  Jest to projekcja na ścianie domu figury greckiej bogini sprawiedliwości Themis. „Praca ta  jest poświęcona sprawiedliwości i uczciwości, które przez wieki były uważane w moim kraju za główne cnoty. Dla mnie prawo nie jest tylko zbiorem zasad, które istnieją w społeczeństwie. To jest również to, co istnieje wewnątrz każdego z nas” – wyjaśnia Alekperov.

7. Ali Hasanov

Ali Hasanov jest jednocześnie malarzem, muzykiem i reżyserem filmowym. W swojej twórczości artysta nadaje współczesne brzmienie zwykłym codziennie materiałom. W 2013 roku na Biennale w Wenecji Alu Hasanov przedstawił pracę o wydźwięku antyglobalistycznym pt. Gospodarze. Jest to rzeźba składająca się z setek powiązanych mioteł, które są dla Hasanova symbolem ustanowienia porządku i walki z brudem. Według artysty, w nowym „wielokulturowym” społeczeństwie miotła jest parodią prób „wymiatania etnicznych śmieci”, które są podejmowane przez niektóre narody.

8. Aida Mahmudova

Młoda azerbejdżańska artystka Aida Mahmudova bierze udział w licznych wystawach i aukcjach sztuki współczesnej, a także jest założycielką Organizacji Sztuki Nowoczesnej YARAT w Baku. Aida Mahmudova tworzy rzeźby multimedialne, obrazy i instalacje, przywołujące wspomnienia i poczucie przynależności do pewnych miejsc. Przyspieszona modernizacja republiki od czasu uzyskania przez Azerbejdżan niepodległości nieco niepokoi artystkę: podstawą jej twórczości są miejsca dziewicze, nieatrakcyjne bądź opuszczone, znajdujące się poza granicami Baku. Najbardziej znanym projektem artystki jest Recycled.  Przy tworzeniu pracy były użyte stare piękne kraty okienne z domów Baku, które zostały „ponownie wykorzystane” i  przekształcone w dzieło sztuki. „Ta praca jest o tym, żeby pamiętać, kim byliśmy i kim jesteśmy. Dzieciństwo i przeszłość mają ogromny wpływ na tworzenie tożsamości każdego z nas, nie warto więc o nich zapominać…” – mówi artystka.

9. Raszad Babaev

Malarz i autor instalacji Raszad Babaev stosuje różne techniki artystyczne. Tworząc swoje prace, artysta często odwołuje się do kwestii wiary i symboli, które pokazuje w nietypowy sposób. Na przykład w ponurym monochromatycznym obrazie Święty Sebastian artysta odchodzi bardzo daleko od  religijnych źródeł w swojej interpretacji tematu. Raszad Babaev przedstawia świętego jako swego rodzaju tarczę do strzelania. Rozstrzelane przekonania – tak można interpretować to dzieło. Interesującą pracą artysty jest też jego instalacja Drzewo życzeń – przywiązując do drzewa markowe ubrania, Babajev tym samym krytykuje materialistyczne konsumpcyjne pragnienia, które dominują we współczesnym społeczeństwie.

10. Melik Agamalov

Prace Melika Agamalova są nabyte przez muzea i prywatnych kolekcjonerów na całym świcie. Agamalov jest uważany za jedną z głównych postaci „gałęzi intelektualnej” współczesnej sztuki Azerbejdżanu. Jego  nieco wyrafinowane i prawie hiperrealistyczne dzieła zmuszają widzów do filozoficznych refleksji. Najbardziej charakterystycznym cyklem prac autora jest  seria Martwe natury, pełna symboli i znaków. Dobrym przykładem jest  tryptyk, przedstawiający muszlę, czaszkę i granat. Czaszka symbolizuje nietrwałość wszystkich rzeczy;  muszla, przeciwnie, jest symbolem wieczności. Granat natomiast przez lata służył jako symbol płodności. Tak więc, praca ta w całości zdaje się odzwierciedlać ciągłość życia i związek między przeszłością i przyszłością.

Twórczość wszystkich wyżej wymienionych artystów odzwierciedla skomplikowane dziedzictwo społeczno-polityczne i kulturalne Azerbejdżanu. Dzieła tych twórców w mistrzowski i oryginalny sposób wyrażają syntezę Wschodu i Zachodu, dzięki czemu niewątpliwie przyczyniają się do powstania szerokiego ogólnoświatowego dialogu kulturowego.

Ganna Melnyk

Portal Rynek i Sztuka