Podróż na Wschód: współczesna sztuka Kazachstanu

Tajemniczą, niezrozumianą, a dla większości po prostu nieznaną – taką do niedawna pozostawała dla zachodniego świata sztuka Kazachstanu. Jednakże, ostatnimi czasy międzynarodowy rynek sztuki coraz bardziej otwiera się na twórczość artystów z Azji Środkowej m.in. poprzez organizowanie w największych domach aukcyjnych Christie’s i Sotheby’s specjalistycznych aukcji poświęconych właśnie tej sztuce.

Duże zainteresowanie tymi aukcjami wśród kolekcjonerów i miłośników potwierdza niezwykłą oryginalność kazachskiej sztuki, zarówno pod względem artystycznym, jak i etnicznym. Jest to sztuka, która odzwierciedla skomplikowaną, pełną sprzeczności tożsamość mieszkańców tego kraju, w którym tradycyjna kultura nomadów przeplata się z oznakami postindustrialnego społeczeństwa, a postsowieckie dziedzictwo miesza się z wpływami zachodniej kultury masowej.

Starsze pokolenie

Za czas narodzin sztuki współczesnej w Kazachstanie uważa się lata  60. XX wieku, kiedy to po raz pierwszy zabrzmiały nazwiska założycieli nowych stylów artystycznych, zupełnie niepodobnych do powszechnie przyjętego w kraju socrealizmu.

Swego rodzaju ikoną kazachskiego malarstwa w latach 60. stał się Salihitdin Aitbaev. Próbował  on stworzyć nowy, narodowy styl artystyczny, opierając się przede wszystkim na dziedzictwie tradycyjnej kultury kazachskich nomadów. Aitbaev rekultywował i reinterpretował sztukę ludową m.in. w takich pracach jak Szczęście (1966), Młodzi Kazachowie (1967) oraz Gość przyjechał (1969), które przyniosły mu sławę międzynarodową. W latach 70. styl artysty nieco się zmienił, głównie pod wpływem zafascynowania malarza twórczością Picassa i Cezanna. Z tego powodu dzieła Aitbaeva w tych czasach spotkały się z ostrą krytyką i były oskarżane  o „picassism”, „bużuazyjny formalizm” i „zaprzeczenie sztuki sowieckiej”. Obecnie Salihitdin Aitbaev należy do najbardziej znanych twórców Kazachstanu, a jego prace cieszą się dużym zainteresowaniem na aukcjach sztuki wschodniej na całym świecie.

Nieco w innym kierunku poszedł Abdrashit Sidihanov, którego twórczość można nazwać próbą syntezy tradycji artystycznych Wschodu i Zachodu. Jako jeden z pierwszych artystów Sidihanov odszedł od figuracji i przeszedł do języka symboli. Między innymi artysta stworzył całą serię prac przedstawiających symbole „tamga” – pierwotne znaki plemienne u dawnych ludów Wielkiego Stepu, które miały związek z magicznymi symbolami i praktykami szamańskimi, będąc uproszczonym wyobrażeniem zwierzęcia, ptaka bądź elementu uzbrojenia.

Oprócz wyżej wymienionych mistrzów, do czołowych awangardowych artystów drugiej połowy XX wieku, którzy stworzyli zalążek współczesnej sztuki kazachskiej, należeli również tacy twórcy jak M. Kisamedinov, T. Togusbaev, E. Mergenov, T. Dosmagambetov, I. Isabaev.

Młodsze pokolenie

Przedstawiciele nowej generacji sztuki współczesnej Kazachstanu rozpoczęli swoją działalność artystyczną już w zupełnie innych warunkach, niż ich poprzednicy.  Dla większości artystów młodego pokolenia jednym z najważniejszych tematów jest post-radziecki kontekst Kazachstanu, połączony z wpływem zachodniej kultury globalizacyjnej. Ważnym aspektem kazachskiej sztuki współczesnej końca XX i początku XXI wieku jest również wpływ nowych technologii i narzędzi, takich jak fotografia, video, performance itp.

Jednymi z najbardziej znanych współcześnie twórców w Kazachstanie jest małżeństwo: Elena Vorobieva i Wiktor Vorobiev. Pracują w różnych technikach (malarstwo, rysunek, rzeźba, instalacja), ale ich ulubionym medium jest przede wszystkim fotografia. W 2005 i 2009 roku artyści brali udział w Biennale w Wenecji, w 2006 roku uczestniczyli również w Biennale w Sydney. Prace Vorobievych odzwierciedlają procesy społeczne, polityczne i gospodarcze zachodzące w Kazachstanie, takie jak na przykład rozpad Związku Radzieckiego (cykl Ogrodzenie, 2004-2012), przejście do gospodarki rynkowej (Rynek, 1990-2006), tworzenie wizerunku niezależnego Kazachstanu (Niebieski okres, 2002-2005), utworzenia autorytarnego reżimu (Mini-propaganda, 2012). We wszystkich tych projektach artyści starannie rejestrują też zmiany w wyglądzie wizualnym otaczającego ludzi środowiska. Elena Vorobieva tłumaczy: „Zmiany systemów politycznych zawsze pociągają za sobą zmiany w polityce kulturalnej państwa, a więc też zmiany wizualnego krajobrazu społeczeństwa. W naszych pracach z ostatnich lat staramy się właśnie zbadać tę powierzchnię wizualną”. Przykładem takiego badania społeczno-kolorystycznych relacji jest cykl prac artystów pt Błękitny okres. W czasie podróży po południowym Kazachstanie artyści zwrócili uwagę na fakt, że większość płaskorzeźb na budynkach administracyjnych, które w czasach sowieckich miały oczywiście kolor czerwony, zostało przemalowane na kolor błękitny. Dla artystów taka przemiana wizerunku sowieckiego niewątpliwie stała się wymowną ilustracją tego, jak się zmienił ustrój i polityka Kazachstanu.

Do innych znanych współczesnych twórców z Kazachstanu należy również młody Aleksander Ugay, który pracuje głównie z fotografią i wideo. Najbardziej znanym przykładem wideo projektów Ugaya jest wideo-powieść Żałoba, która może być uznana za próbę pokazania skomplikowanej tożsamości artystów, którzy zostali wychowani w wielokulturowym środowisku republik Azji Środkowej w okresie postsowieckim. Mówiąc o fotoprojektach, warto wspomnieć projekt o nazwie Jesteśmy z Teksasu. Jest on swoistą opowieścią artysty o mentalności mieszkańców z południowych prowincji Kazachstanu, które, w związku z produkcją ropy naftowej, przyjęto nazywać „kazachskim Teksasem”. Na zdjęciach z tego cyklu można zobaczyć babcię artysty, jego szkolnych kolegów, ale także orientalne bazary, dworce kolejowe, małe restauracje.

Niemniej oryginalną jest kobieca twórczość artystki Almagul Menlibaevoj, która urodziła się i wychowała się w Kazachstanie, ale obecnie mieszka i pracuje w Berlinie. Jest ona jedną z niewielu kazachskich artystek, którym udało się osiągnąć wielki sukces za granicą. Jej sztuka była wystawiana w znanych instytucjach jak MoMA (Nowy Jork), Centrum Pompidou (Paryż), Philadelphia Museum of Art i wielu innych. Ciekawym faktem jest również współpraca artystki z luksusowym domem mody Louis Vuitton. Ważną cechą twórczości Almagul jest „pragnienie powrotu do źródeł”. Artystka stara się w swoich modelach pokazać wizerunek kultury nomadów, podkreślać kazachskie elementy etniczne. „Mogę wyznać, że jest mi bliższe pogaństwo niż islam. Lubię szamańską mitologię, dlatego często wykorzystuję szamański styl i mistyczne obrazy, które według mnie są u każdego Kazacha we krwi.” – mówi artystka.

Opisani wyżej artyści to tylko jedni z wielu oryginalnych twórców z Kazachstanu, którzy przyciągają obecnie uwagę znawców i miłośników sztuki. Bowiem kazachska sztuka współczesna jest nie tylko wyjątkowym zjawiskiem artystycznym, lecz również stanowi swego rodzaju zwierciadło pokazujące zachodniemu odbiorcy skomplikowaną tożsamość mieszkańców tego dalekiego i ciekawego państwa.

Fot. Abdrashit Sidihanov, Bez tytułu, źródło: Esquire.kz

Ganna Melnyk

Portal Rynek i Sztuka