Historia gruzińskiej sztuki awangardowej zaczęła się od malarstwa naiwnego. Od malarstwa, które płynęło prosto z duszy ubogiego Gruzina, niosąc w sobie najważniejsze dla tego narodu wartości – przyjaźń, jedność, religijność, szacunek dla przodków. Zaczęła się od Niko Pirosmani.
Niko Pirosmanaszwili (1862- 1918), zwany Pirosmani, jest jednym z najbardziej znanych na świecie malarzy – prymitywistów i prekursorem gruzińskiej sztuki awangardowej. Urodzony w ubogiej rodzinie, artysta – samouk na zlecenie kupców i restauratorów malował obrazy, którymi musiał płacić za żywność. W twórczości Pirosmaniego dominowały popularne w Gruzji obrazy wystawnych uczt oraz popularnych w Gruzji postaci, a także martwa natura oraz fantastyczne krajobrazy. Choć dziś krytycy sztuki poświęcają całe książkowe pozycje o „zapowiedziach ekspresjonizmu i fowizmu w obrazach Pirosmaniego”, za życia artystą mało kto się interesował. Dopiero po śmierci autora, jego niezwykłe prace pojawiły się w centrum uwagi i miały wpływ na wielu wybitnych malarzy, w tym na Pablo Picasso. Dziś największa kolekcja malarstwa Pirosmaniego znajduje się w Narodowym Muzeum Gruzji. Czasami jego obrazy pojawiają się też na światowych aukcjach sztuki i osiągają dość wysokie kwoty sprzedaży. Przykładowo, w czerwcu tego roku na aukcji Christie’s w Londynie dzieło Pirosmaniego pt. „Wzgórze Arsenał nocą” (1907–1908) zostało sprzedane za 1,5 miliona dolarów.
Kiriłł Zdaniewicz (1982- 1969) i Ilja Zdaniewicz (1894-1975) – tylko tych dwóch braci gruzińsko-polskiego pochodzenia zainteresowało się samorodnym talentem Pirosmaniego jeszcze za jego życia i próbowali go promować. Otwarci na świat i nowe rozwiązania w sztuce, bracia Zdaniewiczowie mieli wrodzone wyczucie artystyczne. Choć każdy z nich wybrał nieco inną drogę artystyczną i życiową, obaj weszli do dziejów sztuki jako przywódcy zakaukaskiej awangardy artystycznej. Kubofuturysta Kiriłł Zdanewicz całe życie spędził w radzieckiej Gruzji, a także w Moskwie, gdzie pracował w kręgach rosyjskich awangardystów obok takich artystów jak Marc Chagall, Michaił Łarionow i Natalia Gonczarowa. W przeciwieństwie do swojego starszego brata, Ilija Zdaniewicz już w latach 20 XX wieku zamieszkał w Paryżu, gdzie dołączył do kręgów dadaistów i surrealistów (Paul Eluard, Tristan Tzara, Jean Cocteau). Znany był również z propagowania nowoczesnej typografii oraz zajmował się grafiką książkową i sztuką użytkową.
Dziś dzieła obu braci cieszą się zainteresowaniem na aukcjach sztuki na całym świecie. Do rekordów cenowych należy obraz Kiriłła Zdaniewicza pt. „Cafe Etoile”. Uproszczone formy, śmiałe kontury oraz ograniczona paleta jasnych kolorów, których użył malarz w tym obrazie, wskazują na wpływy Niko Pirosmaniego. Dzieło „Cafe Etoile” zostało sprzedane na aukcji Sotheby’s w zeszłym roku za ponad 2 miliony dolarów.
David Kakabadze (1889 – 1952) to kolejny z największych modernistów Gruzji – malarz, teoretyk sztuki, innowator w dziedzinie kinematografii, a także fotograf amator. Prace Kakabadze wyróżnia połączenie nowoczesnej interpretacji europejskiej sztuki „lewicowej” z gruzińską tradycją narodową. Wyróżnikiem wczesnego okresu twórczości Kakabadze jest seria „Krajobrazy Imeretii” , w której artysta jednoczy proto-kubistyczne proporcje z elementami realistycznymi. We wszystkich obrazach z tego cyklu wielobarwne prostokątne pola w tle kontrastują z realistycznie namalowaną postacią na pierwszym planie. Jednym z najbardziej znanych obrazów tej serii jest „Krajobraz imeretii- Moja Matka” z 1918 roku.
Jednakże, najlepszym okresem w twórczości Kakabadze, według krytyków, były lata 20. XX wieku. Wtedy artysta mieszkał w Paryżu, gdzie podczas „Salonu Niezależnych” zaprzyjaźnił się z Katrin Drier i Marcelem Duchamp’em. W 1926 roku spółka akcyjna, prowadzona przez Duchampa, Drier i Man Ray, we współpracy z Kandinsky’m, zorganizowała dużą międzynarodową wystawę w Muzeum w Brooklynie. Na wystawie tej dzieła Kakabadze były wystawione obok prac takich artystów jak Piet Mondrian i Joan Miró. Wystawa odniosła duży sukces i wkrótce po jej zakończeniu zarówno Mondrian, jak i Miro otrzymali uznanie w Stanach Zjednoczonych. Dla Kakabadze jednak był to czas fatalny – z nieznanych powodów artysta powrócił do radzieckiej Gruzji i „za żelazną kurtyną” stracił jakikolwiek kontakt z zachodnim światem artystycznym. Mimo, że w Związku Radzieckim (nawet pod presją cenzur) Kakabadze nadal tworzył – na Zachodzie jego nazwisko na długo uległo zapomnieniu. Dopiero w czasach współczesnych krytycy i kolekcjonerzy ponownie zaczęli zwracać uwagę na jego nietuzinkową twórczość, ale dzieła tego artysty nadal są raczej rzadkością na aukcjach sztuki.
Petre Otskheli (1907-1937) – to kolejny gruziński artysta, którego niepowtarzalny styl wszedł do dziejów gruzińskiej sztuki awangardowej. W przeciwieństwie do swoich rówieśników, ten artysta rzadko malował na płótnie. Wolał sztukę scenograficzną i to właśnie jej poświecił cały swój talent artystyczny, współpracując ze słynnym gruzińskim reżyserem teatralnym Kote Marjaniszwili. Twórczy styl Otskheli jest bliski art deco, ale czasami jego dzieła zawierały również elementy realizmu radzieckiego, czy też elementy konstruktywistyczne. Krytycy sztuki wskazują także na pewny wpływ twórczości Tamary Łempickiej na artystę. Niestety, koneserzy sztuki mają bardzo ograniczony wybór prac Otskheli na aukcjach, gdyż dorobek jego pozostał niewielki. Życie tego ciekawego twórcy zostało przerwane w wieku 30 lat – artyście zarzucono zdradę ojczyzny i rozstrzelano w wyniku stalinowskich czystek.
Lado (Włodzimierz) Gudiaszwili (1896 – 1980) – ten malarz i scenograf także zasługuje na miejsce w czołówce gruzińskich mistrzów modernizmu. Obrazy Gudiaszwili w oryginalny sposób łączą w sobie piękno gruzińskiej sztuki narodowej z francuskim symbolizmem. W swoich pracach artysta pokazywał życie prostych ludzi w Gruzji, w znacznym stopniu inspirując się twórczością Niko Pirosmani. Prace Gudiaszvili, zwłaszcza te wczesne, często nawiązywały do malarstwa dawnej Gruzji i Persji, jej historii i mitologii. W latach 20. XX wieku Gudiaszwili miał okazję zamieszkać we Francji, gdzie jego prace wzbudziły zainteresowanie na paryskim „Salonie Jesiennym”. Odwiedzał kolonię artystyczną „La Ruche” w XV dzielnicy Paryża, gdzie spotkał mi.in. takich malarzy jak Pablo Picasso, Amedeo Modigliani, Natalia Gonczarową i Michaiła Łarionow. W następnych latach wystawiał obrazy w wielu miastach Europy i w Nowym Jorku. Mimo sukcesów we Francji, powrócił jednak w 1926 roku do Gruzji. Mieszkając w świecie pełnym radzieckiej propagandy, nigdy jednak nie uległ naciskom, by malować socrealistyczne obrazy o tematyce produkcyjnej. W okresie powojennym stworzył „cykl antyfaszystowski” poświęcony grozie wojny, co przyniosło mu przydomek „gruzińskiego Goyi”. Obecnie dzieła Lado Gudiaszwili cieszą się dużą popularnością na aukcjach. Do najdroższych dzieł artysty należą sprzedane na aukcjach Sotheby’s prace „Czarny potok” (sprzedana w 2012 roku za 1, 5 miliona dolarów) oraz „Kuszenie” (sprzedana za 1,3 miliona dolarów).
Wszyscy wymienieni wyżej artyści tworzyli nieprzeciętną, nowoczesną sztukę. Niestety, przez długie lata świat zachodni bardzo rzadko wspominał nazwiska tych gruzińskich mistrzów. Dopiero w czasach współczesnych, dzięki działaniom wielu krytyków, aukcjonerów i kolekcjonerów, dowiadujemy się coraz więcej o ich oryginalnej twórczości. Miejmy nadzieję, że już w najbliższej przyszłości ci twórcy ostatecznie zajmą godne miejsce w dziejach sztuki światowej – tuż obok swoich słynnych rówieśników Picasso, Modigliani i Duchampa.
Anna Melnyk
Ilustracja (góra): Lado Gudiaszwili, Kuszenie, źródło: Sotheby’s
Portal Rynekisztuka.pl
