Tadżykistan – mały muzułmański kraj w Azji Środkowej – od lat boryka się z biedą i skutkami wyniszczającej wojny domowej (1992-97), która nastąpiła po rozpadzie Związku Radzieckiego. Od ponad 20 lat u władzy jest prezydent-dyktator Emomali Rachmon, a w kraju nie rozwija się prawie żadna gałąź gospodarki. Branża kultury, rzecz jasna, też nie jest w tej sytuacji wyjątkiem.
W ubogim Tadżykistanie rynek sztuki nie istnieje, a artyści współcześni porzucają swój zawód, gdyż nie mają żadnego wsparcia. Odpływ sporej części elity intelektualnej z kraju jeszcze bardziej pogarsza sytuację. Lokalna infrastruktura sztuki jest ograniczona do kilku małych niezależnych instytucji, wspieranych przez międzynarodowe organizacje pozarządowe.
Alexei Rumyantsev, Kara Bolo, 2007, fragment wideo, źródło: artnet.com
Artyści tadżyccy skupiają się głównie wokół dwóch zachodnich instytucji sztuki – Instytutu Społeczeństwa Otwartego (inicjatywa Amerykanina George’a Sorosa) i Biura Współpracy Szwajcarskiej, które znajdują się w stolicy państwa – Duszanbe. Istniejąca w takich warunkach, tadżycka sztuka współczesna ma specyficzny „prozachodni” charakter. Tymczasem, samoorganizujących się oddolnych inicjatyw w dziedzinie sztuki (z udziałem młodych studentów, lokalnej społeczności itp.) w tym państwie nadal nie ma.
Wśród współczesnych artystów tadżyckich znani i widoczni są tylko ci, których działalność jest wspierana przez wyżej wymienione organizacje. Należą do nich przede wszystkim Aleksiej Rumyantsev i Jamshed Kholikov. Pierwszy z nich – Alexey Rumyantsev – właśnie dzięki wsparciu Biura Współpracy Szwajcarskiej miał szansę na udział w projektach międzynarodowych. W marcu 2013 roku jedno z jego dzieł zostało nawet wybrane do udziału w londyńskiej aukcji Sotheby’s. Na aukcji została zaprezentowana praca Rumyantseva pt. „Ściana” – fragment muru, składający się z prawdziwych cegieł i tkanin, użytych zamiast zaprawy murarskiej. To dzieło, według artysty, symbolizuje los migrantów zarobkowych z Azji Środkowej, wielu z których zajmuje się pracami budowlanymi w Rosji.
Drugi z wymienionych artystów – Jamshed Kholikov – miał okazję uczestniczyć w międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji, gdzie przedstawił projekt fotograficzny „Przystanki”. Jest to seria, składająca się z ponad 200 zdjęć przystanków autobusowych, wykonanych w różnych częściach Azji Centralnej – Tadżykistanie, Uzbekistanie i Kirgistanie. Zdjęcia Jamsheda Kholikova są bogate w znaczenia – przystanki autobusowe uosabiają u niego minioną epokę, często symbolizują biurokratyczną głupotę, ale też są poniekąd przedstawione jako coś bardzo ważnego i cennego w życiu prostych ludzi.
Alla Rumyantseva, Spotkałem dziewczynę, 2014, fragment wideo, źródło: artslant com
Trzeba zaznaczyć, iż zależność sztuki od organizacji międzynarodowych sprawia, że współczesna kultura artystyczna w Tadżykistanie jest pod dużym unifikującym i globalizującym wpływem ideologii zachodniej. Artyści, chcąc skorzystać z dotacji i grantów na sztukę, w większości muszą tu przyjąć warunki zachodniego przemysłu artystycznego, dopasować swoje dzieła do jego wymogów.
Podczas, gdy problemy podejmowane przez artystów współczesnych, mogą być dość interesujące dla społeczeństwa zachodniego, rola sztuki współczesnej w życiu społeczeństwa tadżyckiego jest znikoma. Dla zwykłych mieszkańców kraju sztuka współczesna jest czymś niezrozumiałym, praktykowanym przez zamknięty krąg ludzi.
Kryzys sztuki współczesnej w Tadżykistanie powiązany jest oczywiście z kryzysem kultury i edukacji w ogóle, ale spory wpływ ma też brak zrozumienia złożoności sytuacji społeczno-politycznej i kulturalnej przez kuratorów i art menadżerów. Skomplikowane pod względem produkcji, treści i formy, dzieła sztuki współczesnej wydają się zupełnie nieodpowiednimi dla tego biednego kraju, gdzie większość populacji nie ma dostępu do odpowiedniej edukacji i jest zajęta zaspokajaniem podstawowych potrzeb życiowych. – podkreśla tadżycki kurator Farukh Kuziev.
Tylko niewielu artystów w Tadżykistanie naprawdę się stara nawiązać kontakt z lokalną społecznością. Jednym z nich jest Murodjon Sharifov, tworzący m.in. różnego rodzaju instalacje artystyczne w przestrzeni publicznej. Ludzie tutaj potrzebują sztuki, która będzie ich bawić – to jest pierwszy krok. Być może później będą próbować rozumieć zamysł koncepcyjny. Ale żeby tych ludzi przyciągnąć, sztuka musi być zabawna – uważa Sharifov.
Alexey Rumyantsev, Ściana, 2009, źródło: Sotheby’s
Wśród ostatnich projektów tego autora warto wymienić instalację pt. „Życzę im szczęścia!” – ustawiona w parku rozrywki, składała się z około dwudziestu puszek do podlewania roślin, które widzowie mieli napełnić wodą. Lecz tylko jedna z nieoznakowanych puszek była pusta, pozostałe były natomiast wypełnione piaskiem. Ta instalacja, choć bardzo rozrywkowa, stanowiła w gruncie rzeczy autorski komentarz artysty na temat głębokiej korupcji w Tadżykistanie, w którym niczego nie można osiągnąć bez łapówek. Przekupstwo staje się więc jedynym możliwym sposobem, aby móc zadziałać i stworzyć coś nowego. Podczas gdy ci, którzy łapówek nie dają, niczego nie mogą zrealizować – metaforycznie mówiąc, są oni „skazani na puszki wypełnione piaskiem”.
Mimo przykładu pracy Sharitova, instalacje są rzadkością w Tadżykistanie. We współczesnej sztuce tadżyckiej widoczna jest dość mocna standaryzacja form sztuki – dominującą wśród nich jest sztuka wideo. Film wydaje się być głównym medium wśród artystów tadżyckich z powodu jego niematerialności – ta cecha w kraju z silną dyktaturą jest zdecydowanym atutem. Prace wideo można łatwo rozpowszechnić anonimowo w internecie, pokazując je światu, a przy tym nie pozostawiając prawie żadnych śladów.– uważa kurator sztuki Olga Stefan.
Z tego też powodu dzieła wideo są tu najbardziej krytyczne i często dotyczą takich tematów jak nierówność płci, migracja zarobkowa, korupcja, ubóstwo itp. Przykładem może być praca wideo artystki Ally Rumiantsevoj pt. „Poznałem dziewczynę”, nawiązująca do filmu z 1957 roku o tym samym tytule, w którym tadżycka patriarchalna struktura społeczeństwa jest krytykowana. W swoim dziele, zestawiając fragmenty radzieckiego filmu ze świeżo nagranymi wywiadami, artystka zwraca uwagę na ograniczenia praw kobiet. Praca ta ma na celu pokazanie, że po dokonanej w czasach sowieckich emancypacji kobiet, teraz w Tadżykistanie nastąpił radykalny powrót do starych tradycji patriarchalnych.
Podsumowując, obecnie sztuka w Tadżykistanie znajduje się w sytuacji kryzysowej. W warunkach wszechobecnej biedy, a także autorytarnych rządów i cenzury, artyści najczęściej wyjeżdżają z państwa lub całkowicie porzucają zawód. Rynek sztuki w tym kraju nie istnieje i aktualnie szansa na jego powstanie jest, niestety, bardzo niewielka.
Ganna Melnyk
Ilustracja (góra): Jamshed Kholikov, Pustotsvet, fragment wideo, 2007, źródło: labiennale.org
Portal Rynekisztuka.pl
