W ramach nowego cyklu pt. „Dzieła rekordowe” postaramy się przybliżyć Państwu historię powstania, charakterystykę oraz cechy wskazujące na unikatowość konkretnych prac, których wartość na polskich i zagranicznych aukcjach sztuki osiągnęła rekordowe kwoty. Jako pierwsze zaprezentujemy dzieło z naszego rodzimego rynku sztuki – „Ptaka” Aliny Szapocznikow.
Koniec lat 50. Alina Szapocznikow, znana już wówczas polska rzeźbiarka, właśnie pracuje nad jednym ze swoich dzieł z cyklu inspirowanego światem przyrody. „Ptak”, bo o nim mowa, niedługo po ukończeniu w 1961 roku, wystawiony został na „Polish Painting and Sculpture” w Gres Gallery w Waszyngtonie. Zaraz potem zaginął na prawie pół wieku.
W lipcu ubiegłego roku polski ekspert sztuki Juliusz Windorbski, wybrał się do niedużego miasteczka w stanie Nowy Jork, by obejrzeć kolekcję dzieł amerykańskiego kolekcjonera. Ten, korzystając z okazji, poprosił o pomoc w identyfikacji rzeźby, ukrytej w jednym z pomieszczeń gospodarczych.160-centymetrowy obiekt okazał się być, zaginioną od ponad 50 lat, pracą Aliny Szapocznikow.
Alina Szapocznikow, Ptak, 1959, źródło: DESA Unicum
Ta jedna z najbardziej znanych dziś polskich rzeźbiarek i graficzek, urodzona w 1926 roku, lata wojny spędziła w gettach oraz niemieckich obozach koncentracyjnych. Po jej wyzwoleniu w 1945 roku wyjechała do Pragi, by tam podjąć praktykę w pracowni Otokara Velimskiego, a potem naukę w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej u Josefa Wagnera. Dzięki otrzymaniu stypendium pod koniec lat 40. Szapocznikow uczęszczała do pracowni Paula Niclausse’a na Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Paryżu. Jednakże choroba szybko zmusiła ją do powrotu do Polski, gdzie pierwotnie rzeźbiła w obowiązującym wówczas nurcie socrealistycznym. Po odwilży w połowie lat 50. artystka wypracowała własny, unikatowy styl, w którym dostrzec można fascynację formą, tworzywem oraz barwą. W 1963 roku powróciła na stałe do Paryża, gdzie umarła 10 lat później po przegranej walce z nowotworem.
Alina Szapocznikow, Brzuchy, 1968
Na początku artystycznej drogi Aliny Szapocznikow jej prace dążyły do figuratywności i utrwalania kształtów. Wydaje się, że jej pierwsze dzieła afirmujące witalność i piękno, celowo zostały zestawione z twardym, ciężkim materiałem, aby w jakiś sposób zamaskować kruchość i ulotność młodości. Stopniowo artystka zaczęła przechodzić od bezpośrednio wyrażanego gestu do form niedopowiedzianych, poszukując własnego języka wyrazu nawet w abstrakcji. Jej dramatyczne przeżycia okupacyjne oraz doznania związane z chorobą stymulująco wpływały na proces eksperymentowania w kwestii formy oraz odzwierciedlania ekspresji. Szapocznikow dążyła wówczas do utrwalania nieutrwalonego, wobec czego za główne terytorium poszukiwań przyjęła własne ciało. Ten etap twórczości wiąże się bezpośrednio z powrotem artystki do Francji. To właśnie w Paryżu bowiem zaczęła ona stosować jako materiał rzeźbiarski tworzywa sztuczne, wykonując odlewy swojego ciała, które multiplikowane były w barwnych żywicach syntetycznych, czasami z dodaniem efektów świetlnych. Ostatni etap jej pracy twórczej jest zarazem biograficznym odzwierciedleniem postaci matki. Wówczas Szapocznikow wykonywała już jedynie odlewy ciała swojego syna, poddając je potem zabiegom cięcia, gniecenia i spłaszczania.
Alina Szapoczniko, Kobieta z dzieckiem,ok. 1949
Rzeźba „Ptak” powstała w 1959 roku w warszawskiej pracowni artystki przy ulicy Królewskiej. Po raz ostatni została ona zaprezentowana w 1961 roku podczas „Polish Painting and Sculpture” w Gres Gallery w Waszyngtonie, po czym zniknęła na ponad 50 lat. Dzieło mierzące 160 centymetrów wysokości należy do cyklu inspirowanego światem przyrody, nad którym Szapocznikow pracowała niedługo przed swoim wyjazdem do Paryża w 1963 roku. Oprócz „Ptaka” do wspomnianej serii należą prace, takie jak „Kwiat” (1959-60), „Kwiato-ptak” (1959-60) czy „Duet” (1959-60), które także charakteryzują się ekspresyjną, organiczną formą oraz odwróconym środkiem ciężkości. „Ptak” jest pracą wyjątkową, ponieważ wyznacza on w działalności artystki szczególny etap eksperymentowania z formą rzeźbiarską. Przedstawienie nie stanowi bowiem odzwierciedlenia wyglądu ptaka, a kieruje się raczej w stronę abstrakcji. Dzieło jest jedną z licznych, tak charakterystycznych dla paryskiego etapu twórczości Szapocznikow, form opartych na niedopowiedzeniach, które pozostawiają widzowi obszerny margines interpretacyjny. Rok 1959 to czas, kiedy, pomimo wyraźnych eksperymentów, podejmowanych przez artystkę w kwestii kształtu i konstrukcji, autorka nadal jeszcze używa ciężkich, twardych materiałów rzeźbiarskich. „Ptak” wykonany został z cementu z opiłkami metalowymi, opartego na konstrukcji metalowej. Wydaje się, że w przypadku tej pracy Szapocznikow zastosowała podobny efekt antagonizmu treści do konstrukcji, jak w jej pierwszych rzeźbiarskich próbach, na przykład „Trudnym wieku” czy „Pierwszej miłości”. Tytułowy ptak, wykonany z twardego, ciężkiego tworzywa, nie ma prawa się unieść. To, co funkcjonuje jako symbol wolności i lekkości, zostało dotkliwie ograniczone za pomocą formy z ogromnej, mocnej masy. Fakt, iż czas, kiedy powstawała rzeźba był już pierwszym okresem problemów zdrowotnych artystki, podsuwa skojarzenia o jej osobistym uwięzieniu w pułapce choroby.
„Ptak”, kilka miesięcy po odnalezieniu, został wystawiony na kwietniowej aukcji. Estymacja pracy wynosiła wówczas od 900 tysięcy do 1,4 miliona złotych.Tak wysoka suma była wynikiem nie tylko faktu, iż licytujący mieli do czynienia z odnalezioną po 50 latach rzeźbą, pochodzącą z wyjątkowego okresu twórczego Szapocznikow, ale również tego, że ostatnie lata przyniosły prawdziwy renesans zainteresowania sztuką artystki. Retrospektywa „Sculpture Undone: 1955-1972” odniosła bowiem ogromny sukces w takich ośrodkach sztuki, jak chociażby MoMA w Nowym Jorku. Jednocześnie, w ostatnich latach jej prace zasiliły kolekcje między innymi londyńskiej Tate Modern, paryskiego Centre Pompidou czy właśnie wspomnianej nowojorskiej MoMA. „Aukcja Rzeźby” w DESA Unicum stanowiła najprawdopodobniej jedyną szansę zobaczenia odnalezionego po latach dzieła, gdyż po wylicytowaniu go za 1 958 000 złotych i ustanowieniu nowego rekordu za sprzedaż rzeźby w Polsce, trafiło ono do zbiorów anonimowego polskiego kolekcjonera.
Fot. (góra) Alina Szapocznikow, Ptak, 1959 (fragment), źródło: DESA Unicum
Katarzyna Zahorska
Rynekisztuka.pl
