Redukcja ryzyka przy użyczaniu dzieł sztuki, czyli o ubezpieczeniu „od gwoździa do gwoździa”
02.10.2017
Aktualności, Ciekawostki, Dla galerzystów, Dla kolekcjonerów, Kolekcjonowanie, Magazyn, Poradnik, Prawo
Rozwój współpracy pomiędzy galeriami sztuki i muzeami, zarówno na rynku krajowym, jak i transgranicznym, stworzył ryzyko powstania szkód w dziełach sztuki. Z drugiej strony, taka współpraca okazuje się owocna dla zakładów ubezpieczeń, które przygotowały w swoich ofertach stosowne ubezpieczenie majątkowe.
Istota ubezpieczenia
Istotą każdego ubezpieczenia jest obowiązek dokonania świadczenia przez ubezpieczyciela na rzecz ubezpieczonego. Jest więc to stosunek prawny ukształtowany na drodze umowy ubezpieczenia, która jest prawnie unormowaną umową (umowa nazwana regulowana w szczególności postanowieniami art. 805 i nast. Kodeksu cywilnego). Umowa ubezpieczenia jest umową przynajmniej jednostronnie profesjonalną (jedną ze stron jest profesjonalista – zakład ubezpieczeń) do której druga strona przystępuje bez możliwości negocjowania jej postanowień (umowa adhezyjna). Istota powstałego stosunku prawnego – stosunku ubezpieczeniowego – polega na wypłacie świadczenia ubezpieczonemu na skutek wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego przewidzianego w zawartej umowie. Ubezpieczenia mogą być majątkowe (na nich skupia się niniejszy artykuł) lub osobowe. Wypłata świadczenia w przypadku ubezpieczenia majątkowego polega na wypłacie określonego w umowie odszkodowania za szkodę, jaką ubezpieczony poniósł wskutek wystąpienia wypadku przewidzianego w umowie. Podsumowując, ubezpieczenie majątkowe pozwala zabezpieczyć interesy ubezpieczonego przed stratą powstałą wskutek zniszczenia lub utraty przedmiotu stanowiącego składnik majątku.
„Od gwoździa do gwoździa”
Ubezpieczenie „od gwoździa do gwoździa” jest ubezpieczeniem majątkowym. Warto przy tym nadmienić, iż pojęcie „od gwoździa do gwoździa” nie jest terminem ustawowym. Istota tego ubezpieczenia polega na produkcie ubezpieczeniowym polegającym na zabezpieczeniu interesów podmiotów branży wystawienniczej, takich jak galerie sztuki czy muzea, od ryzyka zniszczenia czy utraty dzieła sztuki na skutek innych okoliczności objętych ryzykiem ubezpieczeniowym. Warto przy tym nadmienić, iż stosunek ubezpieczeniowy powstały na gruncie umowy ubezpieczenia „od gwoździa do gwoździa” jest sprzężony ze stosunkiem podstawowym jakim jest np. umowa użyczenia dzieła sztuki, która zostaje zawarta pomiędzy dwoma podmiotami (zwykle galeriami sztuki, muzeami).
Należy więc przyjąć, że stosunkiem podstawowym względem umowy ubezpieczenia dzieła sztuki jest umowa będąca podstawą prawną wydania posiadania dzieła sztuki na czas objęty ochroną ubezpieczeniową. Taka umowa cywilnoprawna (najczęściej umowa użyczenia) zawarta jest zwykle pomiędzy dwoma odrębnymi podmiotami. Ponadto, zawierana umowa użyczenia dotyczy z reguły wystaw czasowych. W obecnej sytuacji rynkowej umowy użyczenia nie są zawierane tylko i wyłącznie pomiędzy podmiotami krajowymi. Coraz częściej widoczny jest obrót zagraniczny w tej materii. Stąd też, konstrukcja umowy użyczenia na prawie polskim pozwala na oddanie na czasowe użytkowanie dzieła sztuki innemu podmiotowi (także zagranicznemu). Czasowe wydanie dzieła w wykonaniu umowy użyczenia generuje ryzyko zniszczenia czy też utraty dzieła sztuki, które powstaje podczas procesu jego demontażu, transportu oraz powtórnego montażu. Podlegające ubezpieczeniu dzieło sztuki z reguły jest zwykle rzeczą ruchomą o znacznej wartości, stąd można domniemywać, iż zniszczenie, czy utrata tego przedmiotu będzie kosztowna dla właściciela. Zniszczenie czy utrata dzieła sztuki może nastąpić na każdym etapie realizacji umowy użyczenia. Dlatego też powstała nazwa pojawiająca się w obrocie prawnym dla dedykowanego temu procesowi ubezpieczenia – termin zawierany w polisie: ubezpieczenie „od gwoździa do gwoździa”. Polisa takiego ubezpieczenia zabezpiecza ubezpieczonego od chwili gdy zostaną podjęte pierwsze czynności mające na celu demontaż dzieła sztuki – „od gwoździa” – poprzez jego zapakowanie, transport, rozpakowanie, montaż w nowym miejscu – „do gwoździa”.
Zakres ubezpieczenia
Przedsiębiorca/ instytucja kultury/ podmiot NGO – galeria sztuki lub muzeum – przy zawieraniu umowy ubezpieczenia „od gwoździa do gwoździa” powinien zwrócić uwagę na proponowany przez ubezpieczyciela zakres ubezpieczenia. Zakres umowy ubezpieczenia to wymienienie w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia lub w formularzu indywidualizującym umowę czynników (wypadków), których wystąpienie stanowić będzie podstawę do roszczenia o wypłatę świadczenia z tytułu zawartej umowy. Z punktu widzenia przedsiębiorcy najbardziej korzystny będzie wariant, w którym ubezpieczyciel będzie odpowiadał za wszystkie możliwe do zidentyfikowania rodzaje ryzyka – a więc de facto będzie on odpowiadał za wszystkie powstałe szkody. Wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela w kwestii wypłaty świadczenia – w przypadku gdy katalog wypadków, uwzględniając aktualny stan wiedzy, jest kompletny – stanowią standardowe klauzule, którymi jest np. wybuch wojny.
Suma ubezpieczenia
Sumę ubezpieczenia stanowi górna granica odpowiedzialności ubezpieczyciela, a więc jest to maksymalne świadczenie, które otrzyma ubezpieczony w przypadku wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego. W przypadku dzieł sztuki określenie sumy ubezpieczenia jest skomplikowane. Jest to zdeterminowane tym, iż dzieło sztuki jest specyficznym, unikatowym i trudnym do wyceny składnikiem majątkowym. Problematyka w wycenie dzieła sztuki polega na tym, iż nie można wycenić tylko i wyłącznie wartości materialnej dzieła, która z reguły nie będzie wysoka, ponieważ zawierać będzie w sobie wartość wykorzystanych materiałów (np. w przypadku obrazu będzie to wartość płótna, farb, ram). W wycenie dzieła sztuki kluczową rolę odgrywa prezentowana przez dzieło sztuki wartość artystyczna, która nie jest prosta do wyceny. Stąd też, często przy wycenie dzieła sztuki – określeniu sumy ubezpieczenia – zakład ubezpieczeń może wymagać opinii i wyceny profesjonalisty – rzeczoznawcy (ekspertyzy). Warto wspomnieć o tym, iż suma ubezpieczenia będzie stanowić wartość tożsamą z wartością rynkową dzieła dokonywaną w momencie wyceny. Suma ubezpieczenia będzie wartością stałą. Stąd może się pojawić ryzyko, iż na skutek realizacji umowy użyczenia wartość rynkowa dzieła sztuki wzrośnie. Jednakże, roszczenie o wypłatę odszkodowania będzie obowiązywać tylko do górnej granicy sumy ubezpieczenia – wyceny wartości dzieła przed użyczeniem, a więc ubezpieczony nie będzie mógł otrzymać większej sumy, aniżeli określona w umowie.
Praktyka obrotu
W procesie użyczenia dzieła sztuki innemu podmiotowi, z reguły przy transgranicznym przewozie dzieła sztuki na miejsce docelowe, kwestie istotnych warunków ubezpieczenia „od gwoździa do gwoździa” są uregulowane już w umowie użyczenia zawieranej pomiędzy użyczającym a biorącym w użyczenie. Przyjętą praktyką jest bowiem, że podmiot użyczający dzieło sztuki, konstruując umowę użyczenia, nakłada na drugą stronę transakcji (biorącego w użyczenie – np. na wystawę czasową) obowiązek ubezpieczenia. Podmiot biorący w użyczenie dzieło sztuki przesyła projekt umowy ubezpieczenia „od gwoździa do gwoździa” podmiotowi użyczającemu dzieło sztuki. Po akceptacji – zazwyczaj przez brokera ubezpieczeniowego – projektu umowy ubezpieczenia, następuje jej zawarcie. Dopiero po sporządzeniu uzgodnionej polisy następuje zawarcie umowy użyczenia i wydanie dzieła sztuki, czyli de facto przystąpienie do realizacji wypożyczenia dzieła sztuki.
Kończąc, warto nadmienić, iż w przypadku użyczania dzieła sztuki należy korzystać z opracowanych przez instytucje publiczne (również użyczające dzieł sztuki) wzorców umownych, które znacząco ułatwiają obrót tym specyficznym towarem. W przypadku użyczenia transgranicznego ewentualne pozwolenia na wywóz dzieła sztuki jak i koszty z tym związane obciążają podmiot biorący dzieło w użyczenie.
Artykuł przygotował Paweł Dyrduł, prawnik z kancelarii KG LEGAL Kiełtyka Gładkowski – Spółka partnerska. Kancelaria Radców Prawnych z siedzibą w Krakowie, specjalizującej się w sprawach transgranicznych.
fot. (góra) Stanisław Wyspiański, Portret dra Raczyńskiego, 1904, źródło: Agra-Art
Rynekisztuka.pl