Propagowanie wiedzy o zabytkach – lub mniej krzywdząco i bardziej wzniośle – o dziełach sztuki dawnej jest nie lada wyczynem, szczególnie wtedy, gdy stara się unikać często atrakcyjnych, choć mijających się z prawdą legend lub ich interpretacji oraz nieistotnych z naukowego punktu widzenia „ciekawostek”.
Jeżeli już obiekty plastyki dawnej są znane szerszemu gronu, to tylko dlatego, że są znane lub można je określić jako najstarsze czy największe. Nieobyty odbiorca rzadko kiedy potrafi powiedzieć, co w ogóle przedstawiają. Pozostałe wartościowanie dzieł sztuki wydaje się pozostawać wyłącznie gestii badań naukowych, stąd też znakomita wiedza historyków sztuki o obiektach mniej znanych przeciętnemu turyście. A szkoda, bo często wyjątkowe dzieła sztuki dawnej obficie występują w różnych regionach Polski. Niosą one w sobie historię oraz ładunek emocjonalny i artystyczny oraz inaczej niż obiekty zachowane w muzeach, można je oglądać w pierwotnym anturażu.
Błędów, świątynia filialna (obecnie Warszawa -Ochota, kościół parafialny Opatrzności Bożej), fot. Michał Wardzyński, 2018; źr. Mazowiecki Instytut Kultury
Naprzeciw poszukiwaczom rzeczowej wiedzy o zabytkach wychodzą twórcy publikacji pt. Arcydzieła plastyki dawnej XII-XVIII wieku w świątyniach i rezydencjach Mazowsza wydawnictwa Mazowieckiego Instytutu Kultury pod redakcją Michała Wardzyńskiego. Jak zapowiedziane zostało we wstępie do tego tytułu – jest to pierwszy tom cyklu Poza Warszawą, który przedstawi najciekawsze obiekty z terenu historycznego Mazowsza, pomijając stolicę. Jednocześnie publikacja ta jest częścią programu popularyzatorskiego opierającego się na wykładach i wycieczkach po regionie.
O tym, że pozycja jest elementem większej idei, świadczy poglądowa mapa wewnątrz bardzo przyjemniej dla oka okładki, na której oznaczono miejsca występowania zabytków. Są one omawiane według różnego klucza, dlatego mimo 36 rozdziałów w większości opisujących jeden obiekt, pojawiają się również artykuły omawiające grupy dzieł w jednej lokalizacji (np. zespół renesansowych nagrobków w katedrze św. Michała Archanioła w Łomży) czy prezentujące obiekty o podobnej stylistyce, idei czy rozwiązaniu (np. rzeźby Chrystusa z ruchomymi ramionami). Ponad 260 stronicowa publikacja, o wysokiej klasie wydania, jest zatem albumem i przeglądem zawierającym najbardziej reprezentatywne zabytki Mazowsza.
Łomża, kościół parafialny (obecnie katedra), fot. Michał Wardzyński 2014; źr. Mazowiecki Instytut Kultury
Teksty kilkudziesięciu autorów zostały ułożone według chronologii powstania omawianych zabytków i podzielone epokami – od początków średniowiecza po kres czasów nowożytnych. Na popularnonaukowy charakter wydawnictwa wskazuje wybrana bibliografia pod koniec każdego z artykułów, która ma pomóc osobie zainteresowanej w zgłębieniu opisywanego przedmiotu. W tym miejscu wypadałoby się zastanowić, do kogo pozycja jest skierowana. Atrakcyjna oprawa publikacji oraz popularyzatorska deklaracja mogą być w moim mniemaniu mylące dla niewprawionego miłośnika zabytków. Większość artykułów bowiem koncentruje się na zagadnieniach, omawianych w rozprawach typowo naukowych jak np. skrócony stan badań (tekst o metalowej chrzcielnicy w Rawie Mazowieckiej), prowadzonych zabiegach konserwatorskich (omówienie Piety z Góry Kalwarii) opisie formalnym i technologicznym (artykuł omawiający freski w Sali Horacego w Otwocku Wielkim), czy problemy badawcze jak np. atrybucja (jak w przypadku nieznanego autora projektu nagrobka Jana Dobrogosta Krasińskiego w Węgrowie) i proweniencja (kryształowy pacyfikał w Węgrowie). Dlatego też myślę, że pozycja w pierwszej kolejności powinna być polecana badaczom rozeznającym się w rejonie Mazowsza lub lokalnym historykom. Być może szersze omówienie kontekstu ideowego danego dzieła (jak np. zostało to zrobione w artykule poświęconym nagrobkowi Anny, Pawła i Wojciecha Kryskich w Drabinie i paru innych), byłoby atrakcyjniejszą formą dla pozostałych, mniej obeznanych miłośników sztuki?
W kontekście wyżej opisanego charakteru publikacji również niezrozumiały jest zabieg edytorski polegający na nałożeniu kolorowego filtra na zdjęcia rozpoczynający dany artykuł. Oczywiście pomaga on na estetyczną segmentację, ale jednocześnie przykryta kolorem fotografia jest największym ujęciem całego obiektu. Powinno się ją zatem zostawić bez takiej obróbki i pozwolić na dokładniejsze opatrzenie dzieła.
Cegłów, kościół parafialny, ołtarz główny, fot. Michał Wardzyński, 2018; źr. Mazowiecki Instytut Kultury
Wybór obiektów jak i merytoryczne ich opracowanie świadczą o wysokim poziomie publikacji i poważnym podejściem autorów do tematu. Szczegółowe opisy korygują często nasze spojrzenie na ich aktualny stan zachowania widoczny na fotografii i pozwalają na wyobrażenie pierwotnego wyglądu zabytku. Także każda badawcza wątpliwość została w tekstach wyraźnie zaakcentowana. W tym kontekście, na uznanie zasługuje również uwzględnienie bezpodstawnego transferu dzieł z historycznego Śląska na Mazowsze, co wspomniane zostało we wstępie, a także któremu poświęcono poniekąd tekst o barokowych obrazach Michaela Willmanna w Tarczynie. Szczególnie, że jedynie ten artykuł oznaczony został w dziale epoki współczesnej, a jego ostatnim zdaniem było pytanie o powrót obiektów na właściwe miejsce.
Takie wypowiedzi i retoryczne pytania mogą świadczyć o konkretnym przesłaniu towarzyszącemu programowi popularyzacji zabytków, a mianowicie – przywróceniu pierwotnego wyglądu i idei miejscom, które je straciły. Arcydzieła plastyki dawnej XII-XVIII wieku w świątyniach i rezydencjach Mazowsza to interesująca i rzetelnie szczera pozycja, która – mam nadzieję – rozpocznie właściwe propagowanie konsumpcji kultury. Zresztą cały program, włącznie z publikacją omawiającą tak samo właściwie zabytki, powinien być rozpowszechniany w pozostałych regionach kraju.
Egzemplarz do recenzji dostarczył Mazowiecki Instytut Kultury
fot. góra: Łowicz, kolegiata prymasowska (obecnie katedra), ambona, 2011; źr. Mazowiecki Instytut Kultury, fot. Jakub Sito
Poza Warszawą. Arcydzieła plastyki dawnej (XII-XVIII wieku) w świątyniach i rezydencjach Mazowsza
Pod red. dr. hab. Michała Wardzyńskiego.
Wydawca: Mazowiecki Instytut Kultury, Warszawa 2018.
Do nabycia w księgarni internetowej mazowieckaksiążka.pl
Adam Radtke
