Ekspertyzy dzieł sztuki w postępowaniu prawnym

Ekspertyza dzieła sztuki w postępowaniu prawnym to przede wszystkim środek dowodowy, po który sięgają strony sporu, aby wykazać prawidłowość reprezento­wanego stanowiska procesowego. Dlatego też, funkcja dowodowa ekspertyzy i jej rola w postępowaniach prawnych jako dowodu mającego za zadanie wykazanie stanu faktycznego lub prawnego dzieła sztuki, rzutuje na warsztat oraz walor dowodowy ekspertyzy, który w literaturze fachowej oceniany jest z perspektywy eks­pertyzy sądowej stosowanej w procesie karnym. Skoro więc ekspertyza w postępowaniu prawnym to dowód, to ocena, czy ekspertyza została wykonana prawidłowo, może następować na wypracowanych standardach dla ekspertyzy karnosądowej. Dlatego też, mając na uwadze fakt, że ekspertyza to dowód w procesie, ocenę jej prawi­dłowości przeprowadza się tak samo jak przy ekspertyzie karnosądowej. Niezależnie jednak od użycia ekspertyzy w procesie dowodzenia cech dzieła sztuki, może ona tak­że czasami stanowić przedmiot sporu sama w sobie.

Ustna ocena ojca nieżyjącego artysty to też ekspertyza Kazus: Basquiat – „coś z nim jest nie tak”

Mowa w tym miejscu oczywiście o ekspertyzach po­zasądowych, tworzonych na cele konkretnej trans­akcji aukcyjnej, potwierdzającej lub wykluczającej cechy ocenianego przedmiotu. Dobrym przykładem może być opisywana w branżowych mediach zagranicznych spra­wa ekspertyzy na potrzeby, mającej miejsce w domu au­kcyjnym Christie’s, licytacji jednego z dzieł Jean–Michela Basquiata (sprawa oznaczona jako: Tony Shafrazi Gallery Inc. And Guido Orsi vs. Christie`s Inc.). Ten kazus wprost poka­zuje, jak ważna jest prawidłowa ekspertyza dla światowego rynku sztuki, a raczej, jak bardzo zależna jest kondycja podmiotów handlujących dziełami sztuki od ekspertyz powstałych zgodnie ze sztuką.

„Ekspertyza dzieła sztuki” pojęcie prawne

Funkcjonujące w profesjonalnym obrocie praw­nym rynku antykwarycznego lub aukcyjnego w Polsce poję­cie „ekspertyzy dzieła sztuki” ma charakter pozaustawowy. Oznacza to, że nie istnieje w polskim porządku prawnym żaden akt na poziomie ustawy czy rozporządzenia, który standaryzowałby proces ekspertyzy dzieł sztuki na cele postępowania prawnego. W polskim systemie prawnym brak jest więc ścisłej regulacji, która precyzyjnie kształto­wałaby warsztat sporządzenia czy procedurę wykonania ekspertyzy, której przedmiotem jest dzieło sztuki. Brak jest także rozstrzygnięć procesowych, które wyznacza­łyby w polskim procesie jednoznaczną linię orzeczniczą w zakresie mocy dowodowej czy charakteru prawnego ekspertyzy dzieł sztuki w postępowaniu prawnym. Dlatego też z perspektywy prawnoprocesowej, a w szczególności w procesie cywilnym, który stanowi kluczowe narzędzie przymusowego dochodzenia roszczeń majątkowych dla podmiotów uczestniczących w obrocie dziełami sztuki, ekspertyza poddana będzie tzw. swobodnej ocenie dowo­dów. Wynika to z faktu, że polska procedura cywilna nie zna hierarchii dowodowej. Oznacza to, że rozstrzygnię­cie sprawy każdorazowo następuje na podstawie całości materiału dowodowego zebranego w toku postępowania.

Walory dowodowe ekspertyzy w procesie

Posiłkując się definicją Dariusza Markowskiego, „ekspertyza to zespół czynności wykonywanych przez powołanego biegłego określonej specjalności, który wydaje opinię mogącą mieć charakter dowodu w danym procesie”. Z kolei, według Słownika Języka Polskiego, ekspertyza to „analiza, badanie prowadzone przez eksperta” lub też „orze­czenie wydane jako wynik tego badania”. Podstawowym elementem ekspertyzy są dane o autorze dzieła sztuki oraz dane dotyczące samego dzieła sztuki np. wymiary, styl. W ekspertyzie warto zawrzeć również historię dzieła, tzw. proweniencję. W tym miejscu przytoczyć można podział opinii wydawanych na polskim rynku sztuki, a stworzony przez Adama Konopackiego i znawców sztuki. Zgodnie z nim rozróżniamy cztery typy opinii: notę o przedmiocie, czyli profesjonalny opis przedmiotu; opinię o autentyczno­ści dzieła; opinię o przedmiocie, która niejako łączy dwie poprzednie opinie, czyli zawiera opis i stwierdza auten­tyczność (lub jej brak) dzieła; proweniencję dzieła, która opisuje całą historię dzieła, jego pochodzenie i właścicieli.

Ekspertyza zgodna ze sztuką – na co ekspert musi zwrócić uwagę

Współczesna ekspertyza, mająca na celu ustalenie autentyczności dzieła, łączy pracę historyków sztuki ze specjalistami z dziedziny kryminologii. Ci pierwsi prze­prowadzają badanie stylistyczne dzieła sztuki, natomiast drudzy wykonują specjalistyczne badania technikami stosowanymi w kryminologii. Jednak najpierw ekspertyzę powinny rozpocząć badania wstępne. Rozpoczyna je obser­wacja, czyli zmysłowe poznanie dzieła sztuki. Następnie należy wykonać fotografie dzieła sztuki różnymi techni­kami. W przypadku zdjęcia w świetle widzialnym (VIS), można wykonać fotografię do dokumentacji, natomiast zastosowanie bocznego oświetlenia pomoże nam ocenić zewnętrzną strukturę dzieła. Ponadto, na podstawie takich fotografii można określić, przykładowo, czy artysta malował prawą czy lewą ręką oraz ocenić pęknięcia. Bardziej specja­listyczną techniką jest wykonywanie fotografii absorpcji i luminescencji w nadfiolecie (UV), która pozwala ocenić czy do dzieła sztuki został dodany jakiś element poprzez wykry­cie odmiennego składu chemicznego. Fale podczerwieni (IR) umożliwiają weryfikację podmalówek, czasami przeróbek autora (fotografia absorpcji i luminescencji w zakresie IR) oraz obserwowanie pracy autora np. oryginalnych szkiców (bliska podczerwień NIR). Z kolei, promienie rentgenowskie pozwalają na analizę rozkładu pigmentów, ubytków i prze­malowań (tzw. rentgenografia).

Badania historyczno-stylistyczne vs. badania kryminalistyczne

Badania historyczno-stylistyczne polegają na sprawdzeniu, najczęściej przez historyków sztuki, zgod­ności z danym okresem w historii, datami, wyglądem przedmiotów, strojów itp. Badanie stylistyczne składa się z zestawienia analizy stosowanych przez danego autora technik artystycznych z jego warsztatem, stylem i charak­terystyką pasującą do okresu powstania dzieła.

Z kolei badania kryminalistyczne obejmują fizy­kochemię kryminalistyczną oraz metodykę badań pisma ręcznego, czyli sprawdzenie, czy dana sygnatura na obrazie została umieszczona tam przez autora.

Kto może wykonać ekspertyzę?

We wcześniej wspomnianej definicji słownikowej ekspertyzy znajduje się stwierdzenie, że badania prowadzo­ne są przez eksperta. Jest nim osoba o ponadprzeciętnej wiedzy z danej dziedziny, tak więc w przypadku dzieł sztuki ekspertami będą przede wszystkim historycy sztuki, anty­kwariusze, marszandzi, czasami też kryminalistycy. Pra­cownicy muzeów nie mogą wydawać ekspertyz, ponieważ zakazuje im tego art. 34 ustawy o muzeach, który wymienia wprost wykonywanie ekspertyz jako czyn zabroniony. Roz­bieżność profesji, których przedstawiciele mogą wydawać ekspertyzy wynika z tego, że w Polsce nie wykształcił się wolny zawód eksperta sztuki. Brak też jest odpowiednich aktów prawnych, które regulowałyby tę kwestię.

Ekspertyzy z rynku sztuki nie takie dobre?

W procesie karnym ekspertyzy wydane na potrze­by rynku sztuki np. dla osób prywatnych, domów aukcyj­nych, z uwagi na to, że nie zostały one wydane przez osoby powołane w charakterze biegłego, mają status opinii pry­watnej. Nie wyłącza to możliwości odczytania ich podczas rozprawy, co umożliwia art. 393 §3 kodeksu postępowania karnego. Status opinii prywatnej oznacza również, że auto­rzy takich ekspertyz mogą być przesłuchani w charakterze świadków. Jednak organ procesowy powinien ocenić, czy z uwagi na posiadaną specjalistyczną wiedzę nie powołać takiej osoby w charakterze biegłego i nie zasięgnąć jej opinii, bowiem art. 196 §1 kodeksu postępowania karnego wyłącza możliwość powołania świadków w danej sprawie na biegłych w tej samej sprawie. Ponadto, jak w publikacji „Ekspertyzy wydawane na potrzeby rynku sztuki” podkreśla Dariusz Wilk:

„należy dodać, że badania na temat jakości przed­miotowych «ekspertyz» ujawnionych w sprawach karnych dotyczących fałszerstw dzieł sztuki prowadzonych w latach 2006-2013 wykazały, że «ekspertyzy» są generalnie niskiej jakości, wykazują braki dokumentacyjne, a w niektórych przypadkach zawierają stronnicze wnioski”.

„Ciężar” dowodowy ekspertyzy a forma – ekspertyza to nie wyrok!

Reasumując, ekspertyza w postępowaniu praw­nym nie stanowi jednorodnego środka dowodowego. Jako dowód w sprawie nie pozwala się zakwalifikować do kon­kretnego rodzaju dowodu. W zależności od formy, może więc stanowić formalnie opinię biegłego, opinię odpo­wiedniego instytutu naukowego lub naukowo-badawcze­go, dokument prywatny, dokument urzędowy, bądź też uwzględnione w protokole posiedzenia sądowego zeznania świadka. W tym ostatnim przypadku, przywołana na wstępie sprawa przeciwko domowi aukcyjnemu Christie`s, wpisuje się w kontekst tezy niejednorodności ekspertyzy w postępowaniu prawnym.

Jak pokazuje wszak światowa praktyka procesowa, nawet w sprawie znajdującej swój finał w samym Sądzie Najwyższym Stanu Nowy York przeciwko słynnemu Chri­stie`s o 5 milionów dolarów (2 miliony odszkodowania + 3 miliony wartość dzieła) za wiarygodną ekspertyzę dzieła może posłużyć ustna opinia ojca nieżyjącego artysty w po­staci lakonicznego stwierdzenia o obrazie, że „coś z nim jest nie tak” (sprawa funkcjonuje w obrocie jako Basquiat „coś z nim jest nie tak” – ang. The „not right” Basquiat).

Artykuł przygotowali prawnicy z kancelarii KG Legal

Kiełtyka Gładkowski – Spółka partnerska. Kancelaria radców prawnych, specjalizującej się w sprawach transgranicznych, także branży aukcyjnej i antykwarycznej.