Medycyna w sztuce na przestrzeni wieków

Sztuka jako wyraz twórczej kreatywności artysty podejmuje różnorodne tematy. Malarstwo abstrakcyjne nie reprezentuje rzeczywistości i skupia się na wewnętrznych przeżyciach twórcy, który za pomocą swobodnej formy nie przedstawia realnych obiektów w swojej sztuce. Natomiast malarstwo przedstawiające, obrazuje konkretne sceny z życia oraz fascynujące artystę tematy. Jednym z nich stała się medycyna, dziedzina naukowa wydająca się niezwykle odległa od sztuki, a jednak tak jej bliska. Choroba, cierpienie, poród, operacja to przejawy ludzkiej aktywności, od której sztuka nigdy nie ucieka. Wręcz przeciwnie, medycyna fascynowała i wciąż fascynuje kolejne pokolenia artystów, dając im asumpt do tworzenia dzieł sztuki o tej tematyce.  

Związki sztuki z medycyną – jak sztuka wpłynęła na rozwój anatomii?

Leonardo da Vinci, Anatomiczne badanie profilu barku, Wikimedia Commons

Już w starożytności posługiwano się rysunkiem anatomicznym, jako źródłem wiedzy o ciele człowieka. Hipokrates twierdził, że anatomia jest podstawą medycyny. Jednak to czasy nowożytne pozwoliły na rozwój nauki i dokładniejsze studia nad ludzkim ciałem, czego dowodem są słynne szkice anatomiczne Leonarda da Vinci – człowieka renesansu, który był również anatomem. Dokładna analiza i precyzyjny rysunek sprawiły, że szkice anatomiczne stały się częścią nauki, a nie luźną interpretacją ludzkiego ciała. Również wiedza anatomiczna Michała Anioła umożliwiła mu stworzenie anatomicznych szkiców oraz bogatych w detal ludzkiego ciała rzeźb. Było to niezwykle ważne, gdyż sztuka w tamtych czasach miała za zadanie perfekcyjne odzwierciedlenie otaczającej człowieka rzeczywistości.

Leonardo da Vinci, The babe in the womb, 1511, Wikimedia Commons

W wielu przypadkach artyści współpracowali z lekarzami, którzy udostępniali im wgląd w ludzkie ciało w celu wykonania szkicu. Zarówno Leonardo da Vinci jak i Michał Anioł czerpali wiedzę anatomiczną z sekcji ludzkich zwłok, które osobiście przeprowadzali. Jest to dowód na to, jak ściśle w tamtych czasach sztuka i medycyna oddziaływały na siebie.

W osiemnastym wieku niemiecki lekarz Samuel Thomas von Sommering, sprzeciwił się zbyt szczegółowym szkicom, które, jak twierdził, szkodziły zamiast pomóc. Z tym stanowiskiem nie zgodził się francuski rysownik oraz ilustrator Arnaud-Eloi Gautier d’Agoty (1741-1771), który podkreślił, że uwiedzenie estetyką jest niezbędne do nauki anatomii. Gautier d’Agoty stworzył fascynującą kolekcję anatomicznych ilustracji dla Wyższej Szkoły Medycznej w Lorraine we Francji. Ilustracje Gautier d’Agoty są bardzo precyzyjne, co wymagało dużego kunsztu artystycznego oraz posiadania wiedzy anatomicznej.

Arnauld-Eloi Gautier-Dagoty, anatomical illustrations, Rawpixel Ltd

Anatomiczne szkice stały się swoistym opisem naukowym i częścią medycyny. Wielu artystów obrazowało jednak medycynę w czysto artystycznym aspekcie, jako jeden z tematów ich dzieł. W tym przypadku warto wspomnieć mistrza malarstwa Rembrandta i jego słynny obraz, Lekcja anatomii doktora Tulpa.

A dissected man with a separate section of viscera, Jacques-Fabien Gautier D’Agoty (1717-1785), Wikimedia Commons

Temat medycyny w sztuce był popularny i z tej fascynacji możliwe było stworzenie kolekcji dzieł sztuki w Muzeum Wellcome Collection w Londynie, która reprezentuje zapis historii medycyny w sztuce. Obrazy które tworzą kolekcję zostały nabyte w pierwszej połowie dwudziestego wieku przez farmaceutę, filantropa i kolekcjonera sztuki Sir Henryka Wellcome. Na wystawie stałej znajdują się, między innymi, obrazy francuskiego malarza Jacques-Fabien Gautier D’Agoty, ojca wspomnianego ilustratora i rysownika Arnaud-Eloi Gautier d’Agoty.

Gaston-Theodore Melingue, 1879. Edward Jenner (1749-1823) przeprowadza pierwsze szczepienie przeciwko ospie w 1796, Wikimedia Commons

Dla niektórych odbiorców taka tematyka sztuki może być niepokojąca lub obraźliwa. Niewątpliwie, w swoim śmiałym odzwierciedleniu tematów medycznych, dzieła sztuki nie reprezentowały funkcji dekoracyjnej, bardzo popularnej w sztuce, aż do wieku XX. Sztuka dekoracyjna zakładała dostarczenie odbiorcom piękna, z którym mogli obcować. Zobrazowanie na kanwie choroby oraz cierpienia lub anatomii ludzkiego ciała wypełnia założenia funkcji poznawczo-dydaktycznej. Sztuka udokumentowała nie tylko rozwój medycyny oraz poznania ludzkiego ciała, ale również zapis najtragiczniejszych epidemii oraz przełomowych odkryć medycznych, stając się tym samym źródłem historycznym.

Edith Micansky, OB | ESR (BSG), 2004, instalacja, około 110 × 89 × 296 cm, courtesy of E. Micansky, Wystawa: Medycyna w sztuce źródło: MOCAK

Medycyna w sztuce współczesnej – jak artyści zredefiniowali temat medycyny w sztuce współczesnej?

Wilhelm Sasnal, bez tytułu, 2000, obiekt, 46,5 × 16 × 32 cm, Kolekcja MOCAK-u, Wystawa: Medycyna w sztuce źródło: MOCAK

Sztuka współczesna reprezentuje silne zainteresowanie ciałem ludzkim. Jej związki z medycyną nie są już jednak naukowe, jak w przypadku anatomicznych szkiców Michała Anioła i Leonarda da Vinci.  Artyści nie podejmują tematu medycyny w celu zbadania ludzkiego ciała i jego opisu. Medycyna oraz ciało są tematem oraz inspiracją lub punktem wyjścia do dalszych rozważań. Niektóre tematy takie jak ból, cierpienie, choroba, śmierć pozostają niezmienne. To, co łączy wszystkie artystyczne reprezentacje medycyny w sztuce na przestrzeni wieków to odwaga artysty oraz śmiałość artystycznego przekazu. W 2016 roku miała miejsce duża wystawa pt. Medycyna w sztuce w Muzeum Sztuki Współczesnej w MOCAKu. Medycyna dotykająca na wiele sposobów różnych aspektów życia człowieka, wydaje się być niekończącym się źródłem inspiracji dla twórców. W sztuce współczesnej sięgają oni również do nowych tematów takich jak operacje plastyczne oraz posługują się różnorodnymi środkami artystycznego przekazu, chcąc tym samym zwrócić uwagę na nowe tendencje w medycynie oraz procesy zachodzące w społeczeństwie. 

Marcin Maciejowski, Tego nie można odkładać, 1999, olej / płótno, 74,5 × 73,5 cm, courtesy of M. Maciejowski, Wystawa: Medycyna w sztuce źródło: MOCAK

Medycyna od wieków pozostaje inspiracją dla artystów i twórców przeróżnych dziedzin sztuki. Związki między sztuką a medycyną istniały i wciąż istnieją na wiele różnych sposobów. Medycyna w sztuce ma za zadanie wzbudzić w odbiorcach skrajną paletę emocji, wskazać ważną problematykę oraz procesy społeczne, które są częścią życia codziennego.

Aleksandra Szwed

il. góra: Rembrandt, Lekcja anatomii doktora Tulpa, 1632