Historia skandali mistrzów awangardy – gorsząca sztuka Klimta i Schiele

Gustav Klimt i Egon Schiele byli dwoma tytanami sztuki wiedeńskiej, mistrzami, których odwaga i wizjonerstwo wpłynęło na ukształtowanie przyszłych pokoleń malarzy. Połączyła ich nie tylko silna przyjaźń i swoboda artystyczna, ale przede wszystkim podobna wizja otaczającego świata, która gorszyła w swych początkach wiedeńską publiczność.

Mogłoby się wydawać, że dwie główne postacie, które napędzały kreatywnie rozwój europejskiej awangardy, czyli Gustav Klimt i Egon Schiele, pochodzili z dwóch różnych światów i mieli ze sobą niewiele wspólnego. Klimt związany z wyższymi sferami, uwieczniał na swoich obrazach członków wiedeńskiej elity, nie szczędząc przy tym bogatych zdobień czy pozłacanych detali. W tym samym czasie młodszy o niespełna 30 lat Schiele, używając swojego charakterystycznego stylu graficznego, malował zniekształcenie figury w odważny sposób przeciwstawiając się współczesnym konwencjonalnym normom piękna, szokując i gorsząc tym samym wiedeńską publiczność. Mimo pozornie dzielących różnic, artystów przez lata łączyła przyjaźń, wzajemne uznanie oraz wspólna wizja, by realizować własną artystyczną wizję bez względu na możliwe konsekwencje.

Gustav Klimt, “Medycyna”, 1900 – 1907. źródło: Wikipedia.org

Gustav Klimt był najbardziej znany z pozłacanych portretów kobiet, uosabiających nowoczesność Wiednia, miasta, które szanowało go jako najbardziej znanego artystę epoki. Początkiem sukcesów okazało się odwrócenie się od konwencji malarstwa akademickiego, które praktykował na początku kariery. Rozczarowany dusznymi ograniczeniami artystycznej społeczności, do którego należał wraz z wieloma wiedeńskimi artystami, wystąpił ze stowarzyszenia, by utworzyć nowy ruch artystyczny zwany secesją wiedeńską. Wkrótce Klimt zamanifestował swoje nowe podejście w dziele “Nuda Veritas”, gdzie możemy dopatrywać się atrybutów takich jak wąż czy lustro – obrazujące prawdę i fałsz. Co więcej artysta poszedł o krok dalej, umieszczając nad postacią wymowny cytat niemieckiego dramaturga Schillera – „Jeśli nie możesz zadowolić wszystkich swoimi czynami i sztuką, lepiej zadowolić kilku. Zadowolenie wielu jest złe.” Jako współzałożyciel secesji wiedeńskiej Gustav Klimt był w stanie rozwijać swój osobisty, eklektyczny i często fantastyczny styl bez ingerencji osób trzecich. Pomimo tego, że wielu krytyków nie przepadało za kontrowersyjną tematyką jego prac, Klimt okazał się bardzo wpływowym artystą, którego akty, alegoryczne ogrody i treści erotyczne stanowiły podstawę dla wielu malarzy przyszłych pokoleń.

Niefortunne zlecenie

Ciekawym zwrotem w ówczesnej karierze Klimta, okazało się być zlecenie otrzymane od Uniwersytetu Wiedeńskiego. Władze nie do końca świadome zmiany  kierunku w malarstwie artysty, wystąpiły o namalowanie sklepienia Wielkiej Sali Uniwersytetu. Ku rozczarowaniu zleceniodawców, wśród przedstawień znalazły się upadające nagie postacie oraz senna, przypominająca Księżyc głowa, poprzez którą artysta zobrazował Filozofię. W następnych dniach, aż 87 członków Uniwersytetu zaprotestowało publicznie i zwróciło się do Ministerstwa Edukacji o rozstrzygnięcie sprawy.

Gustav Klimt, “Złote rybki”, 1901-1902. źródło: Wikiart.org

Kolejne dyskusje wywołało ujawnienie drugiego dzieła zdobiącego plafon auli. Obraz “Medycyna”, przedstawiający w lewej swojej części nagą kobietę ujętą w nietypowej pozie, wywołał oskarżenia podejrzewające Klimta o szerzenie pornografii. Podobnie jak wcześniejsze przedstawienie “Filozofii”, również i to dzieło spotkało się z falą krytyki oraz ogólnym niezrozumieniem. Wymowa obrazu okazała się gorsząca nie tylko dla środowiska lekarzy i władz Uniwersytetu, ale także dla krytyków. Ostatecznie wezwany prokurator uznał, że usunięcie obrazu nie jest konieczne. Mimo to kontrowersje trwały, a co więcej były nawet poruszane podczas obrad austriackiego parlamentu, który po raz pierwszy w historii podjął kwestię związaną z kulturą. Jednak umocniony negatywnymi komentarzami artysta nie poprzestał na dotychczasowych manifestach. W 1902 wyraził swoje poglądy na temat krytyków w dziele “Złote rybki”, podkreślając tym samym konsekwencję wobec nowego nurtu. Jak głosi plotka, obraz przedstawiający kobiety wypięte tyłem do widza, miał według pierwotnego zamysłu Klimta nosić tytuł – „Moim krytykom”.

Ostatecznie podjęto decyzję, by obrazy zajęły miejsce w stałej kolekcji wiedeńskiej Galerii Sztuki. Klimt rozzłoszczony decyzją władz wystąpił o zwrot prac. Prośba artysty została odrzucona, ale po dramatycznym sprzeciwie, w którym Klimt doszło niemalże do użycia broni, Ministerstwo przystało na warunki. Niestety, obrazy zostały zniszczone przez nazistowskie wojska w 1945 roku, a jedynym co pozostało po skandalicznych dziełach, są ich czarno-białe fotografie. W kolejnych latach twórczości Klimt zwrócił się w stronę krajobrazów i portretów, które zapewniły mu największą sławę.

Gustav Klimt, “Pocałunek”, 1907-1908. źródło: Wikiart.org

W kolejnych dziełach Gustav Klimt zainteresował się przedstawieniami realiów ówczesnego Wiednia. Pod warstwą złota i bogatych detali ukazywał świat cudzołóstwa i prostytucji, w którym mężczyźni zaspokajali swoje potrzeby, publicznie potępiając kobiety, które je zapewniały. Co ciekawe nawet jego słynny “Pocałunek” nie jest tym, czym wydaje się na pierwszy rzut oka. Mężczyzna jest tutaj uosobieniem seksualnego pożądania, mimo tego, że powierzchownie obraz wydaje się być niezwykle delikatnym, romantycznym i uroczym przedstawieniem.

Kontrowersyjny uczeń i mistrz

Gustav Klimt, “Danae”, 1907. źródło: Wikipedia.org

Bezkompromisowa postawa Klimta spodobała się wschodzącemu artyście, Egonowi Schiele. Młody malarz próbował nawiązać z nim kontakt w 1907 roku, kiedy był jeszcze studentem Akademii Sztuk Pięknych, a akademicka dyscyplina panująca w murach uczelni była frustrująca i nie pozwalała na jakiekolwiek artystyczne manifesty czy wolność twórczą. Egon Schiele, znany z tworzenia erotycznych i głęboko psychologicznych portretów, był jedną z wiodących postaci ekspresjonizmu austriackiego. Często oszczędnie używał kolorów, zamiast tego postanowił, że jego dzieło będzie rozpoznawalne dzięki charakterystycznej, krętej czarnej linii. Podczas zdumiewająco płodnej, aczkolwiek krótkiej kariery, artysta stworzył liczne portrety i autoportrety, które były przedmiotem eksploracji psychiki i seksualności.

Egon Schiele, “Woman with Black Hat”, 1909. źródło: Wikiart.org

Artysta ujawnił swój talent do oryginalnego postrzegania ludzkiego ciała już jako młodzieniec, szkicując ku przerażeniu rodziców, akt swojej młodszej siostry. Z czasem Schiele zwrócił się w stronę własnego ciała i to w nim zaczął upatrywać inspiracji, przedstawiając je graficznie, wręcz groteskowo w sposób niespotykany dotąd w sztuce. Nic dziwnego, że niewątpliwy talent Schiele i nowatorski sposób postrzegania spodobał się Klimtowi, znanego już wówczas z ekscentryzmu. Wkrótce artysta wziął młodego mężczyznę pod swoje skrzydła, zapewniając modeli. W 1909 roku za namową swego mistrza, Schiele wziął udział w wystawie “Kunstchau”. Mimo pokładanych nadziei, cztery płótna stworzone w stylu prac Klimta nie wywarły wrażenia na krytykach i publiczności.

Egon Schiele, “Standing Male Nude with a Red Loincloth”, 1914. źródło: Wikiart.org

W poszukiwaniu nowych środków wyrazu Schiele zwrócił się ku przedstawieniom własnego ciała, rozpoczynając zupełnie nowy rozdział w twórczości. W pierwszym nagim autoportrecie z 1907 roku, opartym na słynnej postaci kobiecej z dzieła “Medycyna” Klimta,  przedstawił siebie jako bezradnego i kruchego, artystę odizolowanego od reszty ludzkości.

Jego eksperymenty stylistyczne postępowały teraz szybko, ale udręczone, wykrzywione postacie, które pojawiły się w Wiedniu, nie zyskały uznania.

Egon Schiele, “Male Nude”, ok.1910. źródło: Wikiart.org

Sfrustrowany reakcjami na swoją pracę Schiele szukał schronienia w małym miasteczku Krumau, przebywając w towarzystwie swojego partnera Wally’ego. Podczas pobytu, poznał grupę młodzieży z miasteczka. Zainspirowany artysta postanowił wykorzystać okazję, portretując młode, fascynujące go postacie. Kiedy plotki wkrótce rozprzestrzeniły się i odkryto, że portretował nagą dziewczynę w ogrodzie, artysta został zmuszony do opuszczenia miasta. Skandale jednak trwale wpisały się w życie i twórczość Schiele’go. Kolejna głośna sprawa miała miejsce w Neulengbach, kiedy to młoda dziewczyna uciekła z domu i szukała schronienia u Egona i Wally’ego, prowokując tym samym ojca do oskarżenia Schiele o porwanie. Kiedy policja odkryła miejsce pobytu malarza, odkryła 125 prac w tym nagą akwarelę poszukiwanej dziewczyny, które niezwłocznie skonfiskowano. Po przesłuchaniu Schiele został oskarżony o uprowadzenie nieletniej, a także podżeganie do rozpusty. Co prawda w rozprawie sądowej oskarżenie o uprowadzenie zostało zniesione. Jednak akwarela z wyraźnie gorszącym przedstawieniem spowodowała skazanie artysty na trzy dni więzienia. 

Egon Schiele, “Self Portrait Nude” 1910. źródło: Wikiart.org

Wydaje się, że wyrok więzienia stał się punktem zwrotnym dla Schiele, który nigdy więcej nie stworzył aktów nastolatków. Aby wesprzeć karierę podopiecznego, Klimt przedstawił go klientom, którzy zaproponowali malarzowi nową posadę jako portrecista. Kolejne lata wojny i małżeństwo z Edith Harms znacząco podniosły dojrzałość Egona Schiele. Po zakończeniu I Wojny Światowej, marzył o nowym społeczeństwie, w którym artyści mogliby pomóc w odbudowie otaczającego ich świata. Niedokończone dzieło z 1918 roku zatytułowane “Przyjaciele” świętowało artystyczne braterstwo, które miał nadzieję stworzyć, wraz z Klimtem i sześcioma innymi artystami.

Śmierć Klimta w lutym 1918 roku zrujnowała owe marzenia doszczętnie. Zdewastowany Schiele narysował wówczas po raz ostatni swego mistrza i przyjaciela na łożu śmierci. W późniejszym czasie, kiedy został zaproszony do zorganizowania wystawy „Wiosna secesyjna”, przerobił słynnych „Przyjaciół” jako projekt plakatu wystawy, ukazując siedzenie Klimta przejmująco pustym. Po śmierci swojego mistrza i osiągnięciu bezprecedensowego sukcesu Schiele był gotów stać się dominującą postacią wiedeńskiej sceny artystycznej. Niestety zaledwie osiem miesięcy później podzielił los Klimta, artysta zachorował na grypę “hiszpankę’ i zmarł 31 października 1918 roku w wieku zaledwie 28 lat.

asz

il. góra: (po lewej) Gustav Klimt, “Danae”, 1907. źródło: Wikipedia.org (po prawej) Egon Schiele, “Self Portrait Nude” 1910. źródło: Wikiart.org