Pierre Bonnard – mistrz zabawy formą i kolorem

Francuski postimpresjonista Pierre Bonnard (1867-1947) okazał się ważną postacią, która przyczyniła się do stworzenia pomostu między impresjonizmem a abstrakcją, którą chętnie eksplorował. Artysta zasłynął przede wszystkim z używania śmiałego koloru, promiennych obrazów o misternie wzorzystych powierzchniach i nowatorskich kompozycjach formalnych, ale również z zamiłowania do przedstawiania na płótnie elementów życia codziennego.

Pierre Bonnard, “The Last Self Portrait”, 1944 – 1945, źródło: Wikiart.org

Jako uważny obserwator otaczającego go życia, Bonnard był wyczulony na zmieniające się nastroje natury oraz ludzi i otaczającego je świata. Te „przygody nerwu wzrokowego”, jak zwykł nazywać swoje obserwacje, znalazły swoje przełożenie w starannie skonstruowanych kompozycjach, wypełnionych żywymi kolorami. W swojej twórczości artystycznej podążał własną ścieżką, z dala od dominujących ruchów awangardowych, zanurzając się w codziennym, zwyczajnym życiu, które dostarczało mu największych inspiracji.

Pierre Bonnard, “Woman with Dog”, 1891, źródło: Wikiart.org

Urodzony w 1867 w mieście Fontenay-aux-Roses, Bonnard dorastał jako syn urzędnika. Artysta od najmłodszych lat wykazywał talent do rysowania i akwareli, malując w ogrodach wiejskiego domu rodzinnego. Pomimo wielkich zdolności plastycznych rodzice nie zaakceptowali sztuki jako przyszłej ścieżki kariery syna. Za ich namową Pierre podjął w 1885 roku studia prawnicze na Sorbonie. Po ukończeniu kierunku Bonnard dość krótko pracował w zawodzie. Pomimo kariery prawniczej Bonnard równolegle studiował sztukę w Academie Julian, gdzie poznał artystów Paula Serusiera i Maurice’a Denisa. W 1888 roku Pierre rozpoczął studia w Ecole des Beaux-arts i zaprzyjaźnił się z malarzem Edouardem Vuillardem. Rok później Bonnard sprzedał swoje pierwsze dzieło sztuki – plakat dla France-Champagne. 

Pierre Bonnard, “The Terrasse Children with Black Dog”, 1902, źródło: Wikiart.org

Wkrótce Pierre Bonnard wspólnie z zaprzyjaźnionymi malarzami utworzył grupę młodych francuskich artystów znaną jako “Les Nabis”. Wśród jego członków znaleźli się Pierre Bonnard, Maurice Denis, Paul Ranson, Édouard Vuillard, Ker-Xavier Roussel, Félix Vallotton, Paul Sérusier i Auguste Cazalis. Niewielki kolektyw złożony z grupy przyjaciół, okazał się jednak kluczowy w przejściu od impresjonizmu do bardziej abstrakcyjnych form sztuki eksplorowanych przez postimpresjonistów. Członków “Les Nabis” łączył wspólny podziw dla sztuki Paula Gauguina i Paula Cézanne’a oraz determinacja do wprowadzenia powiewu świeżości do sztuki malarskiej.

Pierre Bonnard, “A Woman in a Room”, 1925, źródło: Wikiart.org

Preferowali odważne, ale uproszczone kompozycje, jednocześnie zachowujące indywidualny styl, charakterystyczny dla każdego twórcy. Charakterystycznym dla ich stylu było pokrywanie płaszczyzn jednolitymi kolorami, które były obwiedzione grubym konturem. Artyści eksperymentowali też, malując na różnych podłożach, również takich jak karton czy aksamit. Poza obrazami tworzyli grafiki, tkaniny, ilustracje książkowe i scenografie teatralne. Na twórczość nabistów spory wpływ miał ówczesny drzeworyt japoński i Art Nouveau. Pisząc w czasopiśmie Art et Critique w sierpniu 1890 roku, Maurice Denis wydał oświadczenie: „Pamiętaj, że zdjęcie, zanim stanie się koniem bojowym, aktem kobiety lub jakąś anegdotą, jest zasadniczo płaską powierzchnią pokrytą kolorami zebranymi zamówienie.” Grupa szybko przyjęła te słowa jako centralną definicję filozofii Nabis.

Pierre Bonnard, “Bather”, 1935, źródło: Wikiart.org

W swoich kompozycjach Bonnard często nie zwracał uwagi na prawa perspektywy, modelowania, a nawet anatomii. W przeciwieństwie do impresjonistów, którzy starali się wiernie oddać barwy świata natury, często przesadzał i zniekształcał kolor dla wyrażenia nastroju. Malował wszystko z pozornym zaniedbaniem, pewnego rodzaju nieporządkiem, uwielbiał pracować instynktownie. W jego pracach możemy zaobserwować niedbałe kadrowanie, kanciaste motywy, zniekształcenia czy wyolbrzymienia form modeli. Do odejścia od realistycznych przedstawień z pewnością przyczynił się fakt, że Bonnard pracował wyłącznie z pamięci. Obserwacje rejestrował zazwyczaj za pomocą niedbałych szkiców oraz fotografii, k których odtwarzał zapamiętany widok poniekąd polegając na własnych wspomnieniach i zapamiętanych wrażeniach. Broniąc tej metody pracy, Bonnard wyjaśnił kiedyś, że mając przed sobą rzeczywisty temat, widok modela lub krajobrazu odciąga go od pracy, nie pozwalając malować w skupieniu.

Pierre Bonnard, “Nude Bending Down”, 1923, źródło: Wikiart.org

Innym niekonwencjonalnym elementem procesu twórczego Bonnarda był wybór płócien o nietypowych kształtach. Standardowy prostokątny format, pojawiał się w jego dziełach dość rzadko. Zazwyczaj wybierał wydłużone lub kwadratowe kształty. Co ciekawe Bonnard zwykł malować na nie rozciągniętych płótnach przymocowanych do ściany, często pracował również nad więcej niż jednym dziełem w tym samym czasie. W swoich pracach starał się rozszerzać eksperymenty, interpretując naturę poprzez bardziej ustrukturyzowane kompozycje i wykorzystując wyraziste cechy koloru. Inspiracji poszukiwał również w sztuce japońskiej, która pomogła mu wyrobić opinię dotyczącą stosowania koloru. Dzięki bacznej obserwacji japońskich drzeworytów artysta doszedł do pewnych konkluzji, które kiedyś podsumował: „Zdałem sobie sprawę, że kolor może wyrazić wszystko, bez potrzeby stosowania faktury.

Pierre Bonnard, “The exit of the bath”, 1930, źródło: Wikiart.org

Zrozumiałem, że można tłumaczyć światło, kształty i charakter wyłącznie kolorem, bez potrzeby stosowania wartości.”. W 1895 roku Bonnard zaprezentował swoją pierwszą indywidualną wystawę obrazów i plakatów. Prace ukazały wpływ sztuki japońskiej na twórczość artysty, a także elementy wczesnych początków secesji, ruchu skupionego głównie na sztuce dekoracyjnej. Przez całą dekadę 1890 Bonnard eksplorował inne dziedziny artystyczne i rozszerzył swoją działalność na obszary wykraczające poza malarstwo. Projektował meble i tkaniny, stworzył ilustracje do serii książek muzycznych wydanych przez jego szwagra Claude Terrasse. W 1895 roku zaprojektował również witraż dla Louis Comfort Tiffany. 

Pierre Bonnard, “The garden steps”, 1940, źródło: Wikiart.org

Na początku XX wieku Pierre Bonnard był już uznawany za jednego z najwybitniejszych francuskich artystów współczesnych. Jego obrazy charakteryzowały się odważnym użyciem koloru i często spłaszczoną perspektywą, a nawet wieloma punktami widzenia w jednym przedstawieniu. Chętnie malował pejzaże, których tematyka oscylowała wokół twórczości impresjonistów, czego dowodem mogą być prace z krajobrazami francuskiej wsi w Normandii. Odważne eksperymenty Bonnarda z kolorem i kompozycją odróżniały jednak jego prace od przodków. Bonnard przedstawiał również wyszukane wnętrza pokoi skąpanych w słońcu, często z widokiem na ogród znajdujący się za oknem. Na jego obrazach pojawiali się różni przyjaciele i członkowie rodziny. Artystę fascynowało uchwycenie ich w zwyczajnych czynnościach, podczas siedzenia na krześle, ubierania się, patrzenia w lustro, zabawy z dziećmi lub zwierzętami, w ogrodzie – tworząc przedstawienia, w których bohaterowie byli niewinnie i bezinteresownie zanurzeni w swoim codziennym świecie.

Pierre Bonnard, “Dining Room on the Garden”, źródło: Wikiart.org

Zainteresowanie Bonnarda malowaniem scen z życia codziennego, czy to przyjaciół cieszących się ogrodem, czy jego żony unoszącej się w wannie, spowodowało, że niektórzy obserwatorzy nazwali go „intymistą”. Oznaczało to, że skupiał się na intymnych, czasem nawet przyziemnych szczegółach życia. Ważnym elementem intymistycznych prac Bonnarda były prace przedstawiające żonę artysty – Marthe de Meligny, która przez dziesięciolecia była głównym tematem jego obrazów, w tym licznych aktów. Wiele prac ukazuje Marthe podczas kąpieli w wannie, unoszącą się w wodzie. Bonnard przedstawiał nagie, smukłe ciało Marthe jako ponadczasowe, nawet na jego ostatnich obrazach postać wydaje się niezmieniona od momentów pierwszych prac z jej udziałem. W kompozycjach Bonnarda Marthe jest zajęta swoimi działaniami, pozornie nieświadoma widza, a jej samoobserwacja nadaje obrazom poczucia intymności, ospałości i ponadczasowego spokoju.

Pierre Bonnard, “The Port of Cannes”, 1926-27, źródło: Wikiart.org

W przeciwieństwie do najwybitniejszych europejskich artystów początku XX wieku, Bonnard wydawał się pozostawać obojętnym na wydarzenia I Wojnę Światowej. W latach dwudziestych XX wieku odkrył fascynację południową Francją. Po ślubie z Marthe de Meligny w 1925 roku, kupił dom w Le Cannet, niedaleko Cannes, gdzie mieszkał do końca życia. Skąpane w słońcu krajobrazy południowej Francji pojawiły się w wielu pracach Bonnarda z okresu jego późnej twórczości. Kontynuując przedstawianie znajomego świata wokół siebie, malował pejzaże morskie, widoki swojego ogrodu w Le Cannet i martwe natury. Rozpoczął także niezwykłą serię oświetlonych słońcem scen wnętrz, tworząc wciągające, świetliste światy ozdobnych wzorów i kolorów, w których często pojawia się zmysłowa postać Marthe.

Pierre Bonnard, “Standing Nude”,1922 – 1930, źródło: Wikiart.org

W ostatniej fazie swojej kariery malarskiej Bonnard skupił się na jeszcze śmielszym zastosowaniu światła i koloru. W latach czterdziestych tworzył obrazy, które były niemal całkowicie abstrakcyjne. W późnych arcydziełach kolor stał się tematem, nośnikiem światła i środkiem, za pomocą którego wzrokiem wchodzimy w obrazy. Bonnard pozostawał aktywny artystycznie do ostatnich dni życia. Zaledwie kilka dni przed śmiercią w 1947 roku, artysta ukończył malowidło ścienne „Święty Franciszek z wizytą u chorych”, dla kościoła w Assy, a jego ostatni obraz, „Kwitnące drzewo migdałowe”, został ukończony zaledwie tydzień przed śmiercią. 

Chociaż Pierre Bonnard odnosił sukcesy w całej swojej karierze, po śmierci jego twórczość została w dużej mierze pominięta, ponieważ na pierwszy plan wysuwali się nowi awangardowi artyści i innowacje w sztuce. Obecnie jest uważany za jednego z najbardziej charakterystycznych malarzy XX wieku. Jego indywidualizm i niezależność pozwoliły na eksplorowanie sztuki w różnych kierunkach, stając się inspiracją dla wielu młodych twórców. Obecnie prace Bonnarda znajdują się w wielu znanych na całym świecie kolekcjach muzealnych, w tym w Muzeum Sztuki Hrabstwa Los Angeles, Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku i Musée d’Orsay w Paryżu. 

Agnieszka Szeliga

Grafika: Pierre Bonnard, “Study for Afternoon in the Garden”, 1891, źródło: Wikiart.org