Przełom XIX i XX wieku był dla polskiej sztuki czasem intensywnego rozwoju, dążenia do sprostania oczekiwaniom europejskich standardów prezentowanych na salonach. Był to czas, kiedy naturalną praktyką było kształcenie się na zagranicznych akademiach, zdobywanie doświadczenia pod okiem mistrzów we Włoszech, Monachium czy Francji,  Dlatego też widoczne są podobieństwa w dążeniach artystycznych twórców z tamtego okresu, malarstwo europejskie w dużej mierze opierało się na solidnym gruncie zaczerpniętym ze sztuki antyku oraz religii katolickiej, malarze często odnosili się do tych samych symboli i ideałów. Dzięki praktykom polegającym na kształceniu na zagranicznych akademiach polscy malarze doskonale odnaleźli się na salonach, byli cenieni, a obecnie liczni artyści tworzący w tamtym okresie należą do grona najbardziej popularnych twórców, których dzieła są jednymi z najbardziej rozchwytywanych na aukcjach sztuki w Polsce i nie tylko.

Motywy historyczne

Niekwestionowanym zwycięzcą jeśli chodzi o polski rynek sztuki jest Jan Matejko, jego obrazy batalistyczne i historyczne osiągają rekordowe kwoty sprzedaży. W 2020 roku na aukcji Polswiss Art za Portret prof. dr. Karola Gilewskiego z 1872 roku uzyskano prawie 7 milionów złotych. Obraz oprócz niepodważalnego wkładu w polskie dziedzictwo kulturowe stanowił również ciekawy obiekt z tego względu, że od 1915 roku po aukcji w Wiedniu był uznawany za zaginiony. Za inne dzieło artysty Św. Stanisław karcący Bolesława Śmiałego z 1877 roku w warszawskiej Desie na tegorocznej czerwcowej aukcji uzyskano ponad 4,5 miliona złotych. Aukcje na których prezentowane są dzieła Matejki wiążą się z ogromnymi emocjami – milionowe kwoty jakie na nich padają sprawiają, że popularność artysty nie słabnie, a zakupione prace nierzadko jako skarb kulturowy trafiają do muzealnych depozytów.

Jan MATEJKO, Św. Stanisław karcący Bolesława Śmiałego, 1877 – olej/deska, 35 x 47 cm | źródło: Desa Unicum

Jeśli chodzi o najbardziej pożądanych twórców, nie sposób nie wspomnieć o jednej z najwybitniejszych rodzin tamtych czasów – Kossaków. Jej członkowie prezentowali liczne talenty twórcze i nie tylko, dzieła rodziny Kossaków osiągają wysokie kwoty na aukcjach sztuki i niejednokrotnie znacznie przekraczają założone estymacje. Można tu wymienić liczne akwarele namalowane przez Juliusza Kossaka, jak np. cykl 12 kompozycji wykonanych w 1885 roku do powieści Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza, który sprzedano za ponad milion złotych. Innym przykładem jest cykl czterech akwarel Polowanie na niedźwiedzia w Użoku z 1874 roku, który sprzedano za 1,1 miliona złotych. Warto w tym miejscu dodać, że kwoty te są jeszcze bardziej imponujące, kiedy weźmiemy pod uwagę fakt, że nie jest to wielkoformatowe malarstwo olejne jak to zwykle przy takich kwotach bywa, a malarstwo akwarelowe na papierze małego formatu. Prace sprzedane za ponad milion złotych nie przekraczały 65 cm każdej z elementów kompozycji. Z kolei inna praca artysty Sobieski pod Wiedniem z 1883 roku została wylicytowana za 250 tysięcy złotych, a jej wymiar wynosi 53 x 73 cm. Oczywiście nie świadczy to o tym, że prace wykonane w innej technice niż olejna tracą na wartości, jednak polski rynek sztuki jeśli chodzi o malarstwo udowadnia, że mimo wszystko kolekcjonerzy najchętniej nabywają obrazy o większym wymiarze wykonane na płótnie, gdyż jest to materiał solidniejszy, znacznie łatwiejszy do dalszej konserwacji i zachowania. Pokazuje to w tym miejscu wyraźnie jak bardzo prace Juliusza Kossaka są cenione. Nie inaczej jest w przypadku dzieł spadkobierców Kossaków, Wojciecha i Jerzego. Liczne sceny batalistyczne przedstawiane przez Wojciecha Kossaka jak np. Bitwa pod Raszynem z 1912 roku czy Bitwa pod Stoczkiem z 1924 roku uzyskiwały kwoty ponad 100 tysięcy złotych. Z kolei Jerzy Kossak od najmłodszych lat tworzący pod okiem dziadka i ojca również rozwinął swój talent malarski, uwieczniając na obrazach tęsknoty rodaków oraz  odniesienia do zwycięskiej wojny z bolszewikami. Przejście Napoleona przez Niemen z 1935 roku czy Wizja Napoleona z 1928 roku to przykłady licznych olejnych obrazów artysty, które sprzedano za kwoty ponad 40 tysięcy złotych. Fenomen artystycznej rodziny Kossaków nie słabnie, organizowane są liczne aukcje prezentujące ich twórczość, a za sprawą wielu biografii jakich się doczekali popularność jaką się cieszą jest wciąż podsycana. 

Wybitne artystki

Boznańska Olga, Portret Włoszki, ok. 1902, 82 x 62 cm, olej na tekturze

W gronie najbardziej rozchwytywanych malarzy tworzących na początku XX wieku znajduje się również wiele artystek, których twórczość zwłaszcza w obecnych czasach jest ponownie silnie nagłaśniana – liczne wystawy prezentujące twórczość kobiecą bazują na osobach takich jak Olga Boznańska czy Mela Muter. Obie artystki są przykładem niezależnej twórczości wykonywanej w czasach zdominowanych przez mężczyzn, jak i czasy, w których samo kształcenie kobiet było znacznie bardziej ograniczone. Obie malarki tworzyły w szkołach paryskich, tam też intensywnie wsiąknęły w artystyczne środowisko Paryża. Prace Meli Muter osiągają wysokie kwoty sprzedaży na aukcjach również z tego względu, że artystka malowała w sposób mocno zróżnicowany – artystka malowała martwe natury, pejzaże, sceny rodzajowe, a także portrety. Namalowana w latach 30. XX wieku Martwa natura z bukietem kwiatów w wazonie i gazetą osiągnęła kwotę sprzedaży 230 tysięcy złotych. Z kolei Olga Boznańska, artystka mogąca pochwalić się wybitnym wykształceniem i niezwykłą osobowością będącą inspiracją dla licznych utworów literackich, a także przykładem dla współczesnych kobiet dążących do sukcesów i kreowania własnej ścieżki w życiu – prace artystki zawsze cenione ze względu na swoją lekkość i unikalny styl zdobywają bardzo wysokie kwoty sprzedaży na polskim rynku sztuki. W 2018 roku jej obraz Portret Włoszki z 1902 roku wylicytowano za 1,1 miliona złotych.

Fenomen Malczewskiego

Jacek Malczewski, Orfeusz i Eurydyka, 1914, olej, płótno, 197 x 120 | źródło: Desa Unicum

Wśród najwybitniejszych przedstawicieli sztuki przełomu XIX i XX wieku nie sposób również nie wymienić takich malarzy jak Jacek Malczewski, Władysław Ślewiński, Leon Wyczółkowski czy Józef Pankiewicz. Malczewski jako jeden z najwybitniejszych twórców oraz jeden z głównych przedstawicieli symbolizmu jest jednym z malarzy, których obecność na aukcjach zawsze towarzyszą ogromne emocje. Pożegnanie z pracownią. Prządka z 1922 roku na aukcji sztuki dawnej mającej miejsce w marcu tego roku w Agra Art został sprzedany za rekordową kwotę ponad 6,5 miliona złotych. Stało się tym samym drugim najdrożej sprzedanym dziełem sztuki dawnej po wspomnianym już obrazie Matejki. Prace Malczewskiego wzbudzają wielkie zainteresowanie kolekcjonerów, wymieniony obraz uzyskał kwotę dwukrotnie wyższą, niż szacowana przez dom aukcyjny co tylko potwierdza jego fenomen. Praca jest również wyjątkowa z tego względu, że od momentu namalowania znajdowała się w kolekcji prywatnej i nie była pokazywana. Inny obraz malarza Chimera i artysta z 1906 roku sprzedał się w ubiegłym roku również na aukcji w Agra Art. Za kwotę ponad 3 milionów złotych. Malczewski jako twórca, którego prace naszpikowane są symboliką i mające ogromne znaczenie dla polskiej twórczości i świadomości kulturowej zdecydowanie zaliczają się do tych najbardziej rozchwytywanych. 

Istotni twórcy

Ślewiński Władysław, Chłopiec z kawałkiem chleba, ok. 1914, 60 x 44 cm, olej na płótnie

Wśród wymienionych artystów znajduje się również obracający się wśród najbardziej cenionych europejskich artystów Władysław Ślewiński. Uprawiał on niemalże wyłącznie malarstwo olejne, a jego twórczość składająca się głównie z klimatycznych martwych natur, pejzaży i portretów zalicza się do najbardziej cenionych z okresu Młodej Polski. Chłopiec z kawałkiem chleba z ok. 1914 roku wylicytowano w Desie za ponad pół miliona złotych. Kolejny wymieniony malarz Leon Wyczółkowski przeszedł twórczą ścieżkę zanim dotarł do koloryzmu, zajmując się głównie akwarelą, pastelą i tuszem. W czasie kształcenia w Polsce i Monachium, a także podróżom do Paryża ulegał licznym wpływom symbolizmu, zetknął się z impresjonizmem, malował modne salonowe sceny, aby ostatecznie skupić się na własnym stylu skupiającym się na portretach, scenach rodzajowych, pejzażach. Za Lutnistę z 1891 roku uzyskano kwotę 450 tysięcy złotych. Kolejny wymieniony malarz Józef Pankiewicz, prywatnie przyjaciel Podkowińskiego z którym odbywał liczne podróże do Petersburga czy Paryża. Na jego twórczość w głównej mierze składają się z subtelnych pejzaży i martwych natur, które stanowią pożądane obiekty dla kolekcjonerów i co za tym idzie cieszą się popularnością na aukcjach – liczne pejzaże wykonane przez malarza przedstawiające Sanarę uzyskują kwoty ponad 200 tysięcy złotych, natomiast rekordową kwotę za jego obraz uzyskano w tym roku na aukcji sztuki w Agra Art – obraz Martwa natura z owocami z 1926 roku sprzedano za kwotę ponad 870 tysięcy złotych. 

Stanisław Wyspiański

Wyspiański Stanisław, Macierzyństwo, 1904, 62 x 47 cm, pastel na papierze.

Grono artystów najbardziej rozchwytywanych na polskim rynku sztuki z przełomu XIX i XX wieku zamknie Stanisław Wyspiański, człowiek wielu talentów, nazywany czwartym wieszczem i autor przejmujących portretów, z których słynie najbardziej. Twórczości Wyspiańskiego nie trzeba głębiej omawiać, jego prace wpisały się już w kulturę narodową w takim stopniu, że nie sposób przejść obok jego prac nie rozpoznawszy ich – nic więc dziwnego, że prace tego wybitnego twórcy osiągają zawrotne sumy na aukcjach. W grudniu 2017 na aukcji w Desie o obraz Macierzyństwo zawzięcie walczyło sześciu kolekcjonerów – sensacją była więc suma, która przekroczyła pięciokrotnie cenę początkową, a dwukrotnie estymację domu aukcyjnego. Ostatecznie obraz został sprzedany anonimowemu kolekcjonerowi za ponad 4,3 miliona złotych, tym samym na krótka chwilę ustanawiając rekord sprzedaży na polskim rynku sztuki. Ujmujący portret z 1904 roku przedstawia żonę malarza trzymającą na rękach ich trzecie dziecko – wartość a Wyspiańskiego gwałtownie wzrosła również z uwagi na fakt, iż jego prace rzadko pojawiają się na aukcjach.

Wymienieni artyści stanowią trzon wybitnych jednostek tworzących na przełomie wieków, ich wkład w dziedzictwo narodowe jest nieoceniony i stanowi podstawę licznych kolekcji muzealnych przedstawiających najwybitniejsze jednostki danych czasów.

Beata Tarnowska

zdjęcie góra: Jacek Malczewski Jacek, Pożegnanie z pracownią. Prządka, 1922, 177 x 211 cm, olej na płótnie