Jerzy Nowosielski nazywany jest współczesnym mistrzem ikon. Dziś najbardziej znany jako twórca czerpiący inspirację ze sztuki sakralnej i bizantyjskiej. Artysta stworzył tysiące prac, a wśród nich także abstrakcje – ikony bytów subtelnych. Co skrywają tajemnicze kompozycje o równie zagadkowej nazwie?

Malarz, który pisał ikony

Kluczową kwestią dla zrozumienia twórczości Jerzego Nowosielskiego (1923-2011) jest duchowość, na której kształt miało wpływ wiele kultur i tradycji. Matka artysty była katoliczką. Ojciec narodowości ukraińskiej został wychowany w obrządku greko-katolickim. Sam Nowosielski wyznawał religię prawosławną. W jego malarstwie widoczne są jednak rozmaite wpływy estetyki wschodniej jak i zachodniej.

Nowosielski przez lata konsekwentnie łączył tradycje wczesnochrześcijańskie ze sztuką awangardową. Gdy stawiał pierwsze kroki jako artysta tworzył zarówno abstrakcję jak i figurację. Długo poszukiwał odpowiedniej formy wyrazu, by ostatecznie zwrócić się bardziej w stronę sztuki figuratywnej, a przede wszystkim – malarstwa ikonowego.

„Zobaczyłem ikony jako zjawisko odrębne i specyficzne, zjawisko, w którym doszło do idealnego stopienia elementów figuralnych i abstrakcyjnych, powierzchownych i duchowych.”

Malarstwo abstrakcyjne Nowosielskiego stoi raczej na uboczu jego dorobku, lecz dla kolekcjonerów często stanowi obiekt pożądania, gdyż na aukcje trafia stosunkowo rzadko. Ze względu na walory dekoracyjne i leżącą u podstaw filozofię, czy też koncepcję autora warto zwrócić na abstrakcje większą uwagę.

Przestrzeń sakralna

Nowosielski widział w przestrzeni sakralnej (zdominowanej przez figurację) miejsce dla sztuki abstrakcyjnej. Jego abstrakcje doskonale wpisują się w dogmat o nieprzedstawialności Boga i jednocześnie stoją w kontrze do sztuki liturgicznej. Sposób myślenia o ikonach Nowosielski zaczerpnął z tradycji prawosławnej, w której podstawową funkcją ikony jest objawienie, a nie przedstawianie.

Elementy takie jak prostota formalna, linearyzm czy wyrazista ekspresja Nowosielski zaczerpnął z ikon karpackich (nazywanych również zachodnimi, ukraińskimi). Z wpływów tzw. szkoły nowogrodzkiej do sztuki artysty przeniknęły m.in. dbałość o harmonię proporcji i żywa paleta barw.

Byty subtelne

Jerzy Nowosielski, Abstrakcja, 1973, 60 x 71 cm, olej na płótnie

Dla Nowosielskiego nawet obrazy abstrakcyjne były ikonami, ale nie tyle ze względu na formę, co samą intencję, idee wpisaną w dzieło sztuki. Artysta tworzy w zgodzie z wewnętrznym impulsem, a nie umysłową kalkulacją. Malarz w swojej koncepcji zaciera granice między sacrum a profanum w wyniku czego powstają tzw. ikony świeckie. Sztuka umożliwia tym samym kontakt z – jak sam określał to Nowosielski -“mocami niebieskimi”.

“Odbiorcy pozbawieni odczuwania sacrum są mało podatni na działanie sztuki, a twórca nie może bez tej specyficznej intuicji istnieć. Owszem, będzie on w stanie produkować obiekty sztuki, ale pozbawione siły działania. Nie ma zaś dobrego obrazu bez jego działania niewytłumaczalnego. Sztuka, która powstawała pod wpływem prądów zupełnie racjonalistycznych, jest bezsilna”.

Artysta malował dzięki wpływowi “bytów subtelnych”, czyli nadnaturalnej, anielskiej interwencji. Nowosielski operował figurami geometrycznymi tworząc enigmatyczne układy trójkątów, trapezów czy kwadratów. By odkryć, co skrywają te obrazy trzeba jednak spojrzeć w przeszłość.

Zrozumieć abstrakcję

Prawdopodobnie najwięcej abstrakcyjne artysta stworzył będąc w kryzysie wiary będącym wynikiem doświadczeń wojennych. Jak pisze Krystyna Czerni:

“Wobec moralnego spustoszenia czasu wojny sztuka zdawała się jedyną przestrzenią duchowego wsparcia, a abstrakcje – ikony pisane w obliczu śmierci Boga – pozwalały utrzymać łączność z transcendencją i metafizyką”.

Jerzy Nowosielski, Abstrakcja, 1958. olej na płótnie

Abstrakcje wymykają się standardowym kluczom interpretacyjnym, sporo w nich niedopowiedzenia, zdają się skrywać w sobie jakąś tajemnicę i nie bez przyczyny zyskały miano “natchnionej geometrii”. Akt twórczy Nowosielskiego pełen spontaniczności odsłania subtelną i poetycką stronę artysty, który w pozornie lekką i atrakcyjną wizualnie formę wpisuje wątki prześladowania katolików. Inspirowały go wydarzenia takie jak pacyfikacja Chełmszczyzny czy Bitwa o Addis Abebę – jedna z jego abstrakcji z 1947 roku nosi dokładnie ten sam tytuł.

Nowosielski odkrywał w malarstwie abstrakcyjnym drzemiący potencjał duchowy i metafizyczny. Głównym narzędziem stała się dla niego intuicja. Sztuka abstrakcyjna Nowosielskiego to przede wszystkim kwestia serca, nie oka – nie wystarczy widzieć, trzeba czuć.

Roman Kaczkowski

Roman Kaczkowski, ekspert rynku sztuki
Ukończył historię sztuki na UJ, studia poświęcił na zgłębianie tajemnic rynku sztuki. Tej tematyce też poświęcił swoją prace magisterską. Po studiach rozpoczął pracę w instytucjach polskiego rynku sztuki. W pierwszej kolejności w galerii Piotra Nowickiego, następnie wydawnictwo Art&Business, by w końcu rozwinąć swoje umiejętności w domu aukcyjnym DESA Unicum, gdzie przez 6 lat zajmował się doradztwem w zakresie inwestowania w dzieła sztuki, budowania kolekcji dzieł sztuki. Od dwóch lat realizuje swój własny projekt ARX Gallery, która zajmuje się najlepszą klasyką polskiej sztuki powojennej.

Bibliografia
K. Czerni, Malarska „dwujęzyczność” Jerzego Nowosielskiego. Związki między abstrakcją
a ikoną w monumentalnych projektach sakralnych, “Sacrum et Decorum” 2020, nr 13, s. 48-80.
E. Dzikowska, Jerzy Nowosielski – ostatnia rozmowa, „Art & Business”, 15 listopada 2011.
J. Kłosińska, Ikony karpackie, [w:] Malarstwo Jerzego Nowosielskiego. Karpackie obrazy kultowe, katalog wystawy, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, 5X– 9 XI 1985.
J. Nowosielski, Sztuka po końcu świata. Rozmowy, Kraków 2012.
Światło Wschodu w przestrzeni gotyku. Materiały pokonferencyjne, red. K. Pasławska-Iwanczewska, Górowo Iławeckie 2013.