Najnowsza publikacja ,,Złota dama. Gustav Klimt i tajemnica wiedeńskiej Mona Lisy” autorstwa Anne-Marie O’Connor daje wgląd w burzliwy życiorys największej muzy austriackiego malarza – Adeli Bloch-Bauer, a także pełnego przemian czasu fin de siècle. Jak powstał jeden z najbardziej kultowych obrazów na świecie i kim była kobieta, której wizerunek Klimt upamiętnił w złocie?

Wybitne dzieła sztuki niczym szkatułka skrywają w sobie zarówno indywidualne emocje artysty, jak i nurty filozoficzne wpływające na człowieka danej epoki. Tropiąc znaczenia na jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów na świecie – portrecie ,,Adeli Bloch-Bauer I” – natrafiamy na ślad wyjątkowej relacji, a także złożone struktury społeczne w austriackiej stolicy na przełomie wieków.

,,Podobnie jak Mona Lisa ten obraz wydawał się ucieleśniać kobiecość. Był niespokojny, pełen zmysłowości, pozbawiony dostojnej rezygnacji”.

Duch Epoki

,,Był rok 1898 i wydawało się, że w Wiedniu tańczy sam diabeł” – takimi słowami rozpoczyna się rozdział pierwszy wprowadzający czytelnika w gęstą atmosferę miasta, w którym wszystko było możliwe. Gdy kobiecą zmysłowość postrzegano przez pryzmat histerii, cesarz Franciszek Józef oglądał występ kochanki w sztuce sławiącej wolną miłość. Monumentalny Wiedeń, żyjący przyjemnością, mieścił w sobie wiele sprzecznych idei. Blask wielokulturowości i przemian, przyćmiewała fala samobójstw, których wskaźnik był wtedy najwyższy w Europie. Liczna populacja żydowskich rodzin mierzyła się z rosnącym antysemityzmem, a Zygmund Freud rewolucjonizował spojrzenie na psychikę ludzką. Stolica Austrii była także domem jednego z najwybitniejszych malarzy nazywanego przez przyjaciół ,,Królem”.

Złoty król

Gustav Klimt. Fot. Anton Josef Trčka, 1914, źródło: Wikipedia

Znany z pełnych przepychu obrazów Gustav Klimt, wychował się w ubóstwie. Artysta przyszedł na świat w 1862 roku na przedmieściach Wiednia. Ojciec, zajmujący się grawerowaniem w złocie, ze względu na małą ilość zleceń, ledwo utrzymywał siedmioro dzieci. Klimt od wczesnych lat wykazywał jednak ponadprzeciętne zdolności artystyczne i to właśnie dzięki nim szybko wspiął się na szczyt austriackiego świata sztuki. Razem z równie utalentowanym bratem Ernstem, trafił pod skrzydła profesora, dzięki któremu zainteresował się mozaiką i freskiem. Klimtowie dekorowali znamienite budynki, zyskując coraz większą rozpoznawalność i uznanie. Gustav portretował także przedstawicieli wiedeńskiej arystokracji, a jego umiejętności zostały zauważone przez samego cesarza, który nagrodził dwudziestosześcioletniego twórcę Złotym Krzyżem z Koroną.

,,Złota dama. Gustav Klimt i tajemnica wiedeńskiej Mona Lisy” autorstwa Anne-Marie O’Connor, Wydawnictwo Znak

Zaledwie kilka lat później, w 1892 roku, zmarł ojciec i brat malarza. Rozpoznawalny już wtedy artysta, wziął pod opiekę całą rodzinę. Wytchnienie od problemów dnia codziennego znajdował w sztuce, która wyrażając targające nim niepokoje, stawała się coraz bardziej indywidualna. Dążenie do prawdy osiągnęło kulminację, gdy w 1897 roku wraz z innymi, zniechęconymi klasycznym malarstwem twórcami, założył Stowarzyszenie Sztuk Pięknych Secesji Austriackiej. Symbolem architektonicznym grupy stał się powstały we współpracy z Klimtem, monumentalny pawilon wystawienniczy projektu Josepha Marii Olbricha. Nad wejściem, pod złotą kopułą znajdował się napis ,,Każdej epoce jej sztuka, sztuce – wolność”. Mimo odejścia od klasycznych założeń malarstwa, pierwszą wystawę oglądał sam cesarz, a sława – stojącego w opozycji do establishmentu Klimta – rosła.

Muza i mistrz

Eksperymentalne obrazy, coraz częściej wypełniane złotem, nie zagrzały jednak miejsca w państwowych muzeach. Pokrewieństwo myśli i zrozumienie dla nowatorskiej twórczości, Klimt odnalazł w kręgach żydowskiej inteligencji, z której pochodziła Adela Bloch-Bauer. Artysta, podobnie jak wielu innych symbolistów, podziwiał silne kobiety, których wolność była często ograniczona przez struktury społeczne. Nie bez powodu złoty portret Adeli został później nazwany wiedeńską Mona Lisą – jednym z przedstawień, jakie inspirowały wtedy twórców, było kultowe dzieło Leonarda da Vinci.

,,Niektórzy krytycy sugerowali później, że Klimt wykorzystywał kobiety przedstawiając je jako femme fatale, syreny czy bierne lalki, lecz zawsze jako obiekty męskich fantazji seksualnych. To jednak właśnie kobiety były jego największymi obrończyniami. W czasach niechęci do seksualności kobiet rysunki Klimta stanowiły rzadki przypadek przyznania, że kobiece pragnienia erotyczne istnieją”.

Gustav Klimt, Judith I (1901), fot. Wikipedia

Mimo nieprzeciętnej inteligencji i ambicji akademickich Adela w wieku osiemnastu lat została wydana za mąż za niemal dwa razy starszego od niej Ferdynanda Blocha. Zaaranżowane małżeństwo z gigantem przemysłu cukierniczego nie należało do najszczęśliwszych. ,,Złota dama” kilkakrotnie była w ciąży, jednak para nigdy nie doczekała się dzieci – jedno urodziło się martwe, drugie zmarło po kilku dniach. Oprócz traumatycznych doświadczeń, brak potomstwa wiązał się także z trudnymi do uniesienia konsekwencjami społecznymi. Podobnie jak Klimt, Adela ukojenia szukała w sztuce. Pod nieobecność męża bardzo dużo czytała. Eksplorowała tematy związane zarówno z kulturą, jak i filozofią, medycyną czy literaturą klasyczną. Jak później napisała:

,,Nie nauczysz się niczego i nie zdobędziesz wykształcenia ani dzięki wyższej edukacji, ani dzięki uniwersyteckim profesorom. Musisz podążać z otwartymi oczami i żelazną wolą, by stać się człowiekiem wykształconym”.

Gustav Klimt, Adele Bloch-Bauer I (ok. 1907), fot. Wikipedia

Adela stała się częścią intelektualnej elity Wiednia, poznając wielu wybitnych twórców i myślicieli. Jednym z nich był Gustav Klimt, do którego w 1903 roku – z prośbą o namalowanie portretu żony – zwrócił się Ferdynand Bloch-Bauer. Nie zachowały się zapiski dotyczące relacji artysty ze ,,złotą damą”, jednak istnieją przypuszczenia, że jej wizerunek pojawił się już kilka lat wcześniej na obrazie ,,Judyta I”. Prace nad portretem Adeli trwały przez trzy lata – w tym czasie artysta i jego muza spędzali wiele czasu sam na sam. Kiedy w 1908 roku dzieło zostało zaprezentowane publiczności, wywołało wielkie poruszenie.

,,Klimt umieścił Adelę na lśniącym tle liści z prawdziwego złota, nadając jej wygląd ikony, który historycy sztuki będą porównywali do mozaikowego portretu cesarzowej Teodory w Rawennie”.

Teodora, Bazylika św. Witalisa w Rawennie, fot. Wikipedia

Jak rozwijała się relacja malarza z jego muzą i co działo się z kultowym obrazem zrabowanym przez nazistów w czasie wojny? Odpowiedzi na te oraz inne pytania miłośnicy sztuki znajdą w fascynującej lekturze ,,Złota dama. Gustav Klimt i tajemnica wiedeńskiej Mona Lisy”. Najnowsza publikacja Wydawnictwa Znak, daje wgląd w życie personalne jednego z najznamienitszych malarzy, ale także ukazuje struktury społeczne oraz kontekst historyczny towarzyszący powstaniu kultowego dzieła.

Maria Majchrowska

Wszystkie cytaty pochodzą z książki ,,Złota dama. Gustav Klimt i tajemnica wiedeńskiej Mona Lisy” autorstwa Anne-Marie O’Connor, Wydawnictwo Znak, 2023