Mróz, śnieg, lód. Zima to dla jednych wyjątkowy czas — pora roku pełna magii i uroku, dla innych to nieprzyjemne trzy miesiące nieprzewidywalnej pogody i chłodu. Niezależnie od naszej sympatii czy antypatii do tej pory roku, nie sposób nie zgodzić się z faktem, iż jest jednym z najpiękniejszych i najciekawszych tematów w malarstwie pejzażowym przełomu XIX i XX wieku. Choć pejzaży i sztafaży zimowych, w stosunku do tych letnich czy wiosennych, jest w polskiej sztuce zdecydowanie mniej, bez trudu odnajdziemy zachwycające malarstwo w tej tematyce. 

Ferdynad Ruszczyc, Bajka zimowa, 1904, źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Polscy artyści, działający pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX,  z niezwykłą precyzją i kunsztem ukazywali w swoim malarstwie zimowy krajobraz. Wiele obrazów, dzięki swej kompozycji i językowi malarskiemu, potrafi wzbudzić w widzach wrażenie swoistej synestezji — sprawiają, że czujemy chłód ukazanej przestrzeni i  wsłuchujemy się w ciszę owego przedstawienia natury. W polskim malarstwie zachwyca także niesamowity weryzm przedstawienia. Dzięki subtelnej grze światła wielu artystów uzyskało ciekawe efekty w swoich przedstawieniach śniegu. Delikatne biele, szarości i błękity, a niekiedy żółcienie, oranże czy fiolety, zbudowały śniegowe pejzaże pełne realizmu i naturalizmu. 

Młoda Polska

W rodzimym malarstwie zimowy krajobraz był wyjątkowym źródłem inspiracji. Szczególną uwagę należy zwrócić na epokę Młodej Polski. Fascynacja górami, a w szczególności Tatrami jest emblematyczna dla tego okresu. Zachwyt górskimi krajobrazami dotknął przede wszystkim pisarzy, jednak dość szybko został przeniesiony na środowisko artystyczne. Nie ma w tym nic dziwnego, bowiem Zakopane było jednym z głównych ośrodków artystycznego życia Młodej Polski. Artystki i artyści zachwycali się i czerpali z otaczającego ich tatrzańskiego krajobrazu.

Stanisław Wyspiański, Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904, źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie

TATRZAŃSKIE KRAJOBRAZY STANISŁAWA WITKIEWICZA 

Warto wyróżnić malarza, architekta, teoretyka i popularyzatora stylu zakopiańskiego — Stanisława Witkiewicza. Artysta zaprojektował kilka wspaniałych realizacji architektonicznych w stylu zakopiańskim, ale był także wybitnym malarzem tatrzańskich pejzaży. To w nich zawarł zachwyt nad krajobrazem i głęboko wyczuwalnego, młodopolskiego ducha. Choć był zwolennikiem realizmu w malarstwie, w jego sztuce nie zabrakło elementu duchowego i poetyckiego. 

Z RZEKĄ W ROLI GŁÓWNEJ. JULIAN FAŁAT 

Kolejnym emblematycznym artystą dla tego okresu jest Julian Fałat. Malarz znany jest przede wszystkim ze swoich zimowych pejzaży, których główną bohaterką jest rzeka. Poza malarstwem pejzażowym zajmował się malarstwem historycznym i portretowym. Wspomniana już intrygująca gra światła najmocniej realizuje się właśnie w twórczości Fałata. Realizmu spokojnego, harmonijnego i cichego krajobrazu zimowego i precyzyjne pismo malarskie Juliana Fałata sprawiają, że jego malarstwo wciąż budzi niemały zachwyt. 

CZUŁY REALIZM, CZYLI MALARSTWO JÓZEFA CHEŁMOŃSKIEGO

Józef Chełmoński jest jednym z najważniejszych polskich malarzy XIX i XX wieku. Wkład artysty w rozwój rodzimego malarstwa pejzażowego oraz realizmu jest nieoceniony. Jego twórczość skupiała się na malarstwie pejzażowym i sztafażu, choć nie były to ówcześnie najpopularniejsze motywy w polskiej sztuce. W malarstwie Chełmońskiego imponujący realizm łączy się z niezwykłą umiejętnością uchwycenia atmosfery danego momentu. Cenionym obszarem w sztuce artysty są płótna ukazujące sceny z życia polskich chłopów. W tych szczególnych przedstawieniach Chełmoński przedstawił ludzi i naturę funkcjonujących wzajemnie w symbiozie i szacunku.

Istotnymi bohaterami w malarstwie Józefa Chełmońskiego są zwierzęta. Artysta był wybitnym malarzem koni, jednak to również ptactwo zdecydowanie zasługuje na naszą uwagę. Bieg koni, ich pęd, masywność, mięśnie i ruch były ukazywane w malarstwie Chełmońskiego z niebywałym realizmem. W podobny sposób podchodził malarz do przedstawień ptactwa, które nie tylko towarzyszyły pejzażom i postaciom, ale były także głównymi elementami malarskiej kompozycji. 

CZŁOWIEK – alegoria zimy?

Choć w kontekście zimowego malarstwa zazwyczaj mamy do czynienia z pejzażem i sztafażem, nie brakuje ludzkich przedstawień osadzonych w zimowym krajobrazie. Ludzka postać pojawia się w tego rodzaju malarstwie czasem jako alegoria zimy, czego przykładem jest dzieło Leona Kamira-Kaufmanna. Obraz Antoniego Kozakiewicza przedstawia starszą kobietę idącą drogą. Tytułowa zima odwołuje się do ukazywanej na obrazie pory roku, ale może także sugerować symboliczny wymiar naszej postaci. Starsza kobieta, pochylona, zgarbiona i zmarznięta może być tutaj również pewnego rodzaju alegorią pory roku.

Zimowe pejzaże wyróżniają się na tle rodzimego malarstwa omawianego okresu. Szczególnie artyści okresu Młodej Polski potrafili uchwycić złożony charakter i magię najzimniejszej pory roku. Ich dzieła, tak dalekie od malarstwa współczesnego, wciąż zachwycają odbiorców w Polsce i na całym świecie. Ten ciekawy i niepopularny obszar w polskiej historii sztuki należy odkrywać i dzielić się nim z miłośnikami i miłośniczkami sztuki. Mimo braku śniegu za oknem malarstwo potrafi wprowadzić nas w niezwykły nastrój i pozwala na poczucie zimowej magii i chłodu.

Natalia Gaj