Bez niego sztuka abstrakcyjna nie byłaby taka sama. Był prekursorem abstrakcjonizmu, współzałożycielem holenderskiej grupy artystycznej De Stijl oraz twórcą neoplastycyzmu. Jego geometryczna, powściągliwa, minimalistyczna sztuka do dziś budzi wiele kontrowersji i pytań. Dlaczego twórczość Pieta Mondriana jest tak ważna?

MARZENIE O ZOSTANIU MALARZEM

Piet Mondrian, Autoportret, ok. 1900, źródło: Wikipedia

Piet Mondrian, a właściwie Pieter Cornelis Mondriaan, urodził się w holenderskim mieście Amersfoort w 1872 roku, w ortodoksyjnej, kalwińskiej rodzinie. Duchowość i wiara, którą nasiąknął za młodu, miały później swój udział w rozwoju teoretycznych rozważań artysty. Kiedy chłopiec miał 14 lat, rozpoczął naukę rysunku pod kierunkiem swojego ojca oraz wuja, który był malarzem pejzażystą. Ojcu zależało, aby jego pierwszy syn kultywował rodzinną pasję i został nauczycielem rysunku. Życzenie rodziny wkrótce zostało spełnione — młody Mondrian uzyskał dyplom pedagogiczny i zatrudnił się jako nauczyciel rysunku w szkole podstawowej. W roku 1892 uzyskał uprawnienia do nauczania rysunku w szkołach średnich, jednak od początku marzył o karierze prawdziwego artysty — malarza i teoretyka. Dlatego jeszcze w tym samym roku podjął naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Amsterdamie. Pobyt w Amsterdamie był czasem intensywnej pracy i rozwoju. W tym czasie wystawiane są jego pierwsze obrazy. Studia kończy w 1897 roku.

Piet Mondrian, Widok z wydm w pobliżu Domburga, 1909, źródło: Wikipedia

Młodzieńcza twórczość mistrza abstrakcji nie zapowiada jeszcze rewolucyjnych rozwiązań, które zaistnieją w jego sztuce na początku XX wieku. Wczesna sztuka Pieta Mondriana pełna jest symbolicznych i nastrojowych elementów. Twórca interesował się wtedy przede wszystkim tematyką dominującą ówcześnie w sztuce holenderskiej — pejzażem i martwą naturą. Wspomniane motywy były związane z holenderskim impresjonizmem i naturalizmem, których elementy możemy odnaleźć w debiutanckich dziełach Mondriana. Nie da się zaprzeczyć, że w późniejszych, choć wciąż wczesnych dziełach, widoczne są silne wpływu fowistów i ekspresjonistów, od których przejął nie tylko kolorystykę, ale także sposób kładzenia plam barwnych na płaszczyznę obrazu. Dobitnym tego przykładem jest obraz „Bosch: Las w pobliżu Oele” namalowany w 1908 roku. Dzieła z wczesnych lat kariery artystycznej, jeszcze nawiązujące do rzeczywistości, cieszyły się powodzeniem i uznaniem. Świadczy o tym choćby udział obrazów Mondriana w zbiorowej wystawie w Stedelijk Museum w Amsterdamie.

OD FOWIZMU DO KUBIZMU, CZYLI POSZUKIWANIE ABSTRAKCYJNYCH FORM

W tym samym roku artysta dołączył do Towarzystwa Teozoficznego, co przyczyniło się do wzrostu jego zainteresowania mistyką, kosmosem i duchowością. Z czasem te idee zaczęły coraz mocniej przenikać nie tylko do sztuki Mondriana, ale przede wszystkim stały się podstawą teoretycznych rozważań, na których została zbudowana jego dojrzała twórczość.

Piet Mondrian, Czerwone drzewo, 1908-1910, olej na płótnie, źródło: Gemeentemuseum,

W latach 1911-1914 Piet Mondrian przebywał i mieszkał w Paryżu. W stolicy Francji po raz pierwszy zobaczył wczesne, kubistyczne dzieła Pabla Picassa i George’a Braque’a. Bardzo szybko przejął estetyczne założenia kubizmu i zaczął czerpać z jego odkryć. Stworzył w tym czasie dwie martwe natury, w których wykorzystał kubistyczny język malarski. Jego druga kompozycja, „Martwa natura ze słoikiem imbiru II”, to pierwsze dzieło tak oddalone od konwencji sztuki przedstawiającej, manifestujące w sobie abstrakcyjne, niemal nierzeczywiste, geometryczne formy. W tym samym czasie, w swojej twórczości często podejmował się studiów drzewa, które na przestrzeni miesięcy zmieniało swoją formę i zaczęło być poddawane swoistej geometryzacji, niekoniecznie w duchu kubizmu, ale abstrakcjonizmu. Pośrednio pod wpływem kubizmu, w umyśle artysty zaczyna krystalizować się nowa koncepcja obrazowania, zmierzająca do konsekwentnej eliminacji elementów przedstawieniowych.

Piet Mondrian, Martwa natura ze słoikiem imbiru II, 1911–1912, źródło: Wikipedia

Po powrocie do Holandii, w 1914 roku, Piet Mondrian zaczyna tworzyć kompozycje o owalnych kształtach, wypełnione ostrymi, linearnymi znakami. Dzieła powstają pod wpływem studiów falującej i zmiennej powierzchni morskiej. Obrazy z tego okresu określa się niekiedy terminem  „plus-minus” lub mianem stylu oceanicznego. Kompozycje tworzone po powrocie do ojczystego kraju, są ostatecznym krokiem w kierunku odrzucenia elementów nawiązujących do świata rzeczywistego, i skupienia się na formach abstrakcyjnych, geometrycznych i nieprzedstawiających. Obrazy holenderskie oparte są o czarne wertykalne i horyzontalne linie, które krzyżują się pod kątem prostym na jasnym tle. Intensyfikacja elementów na płaszczyźnie, jak i sama kompozycja skupiają się raczej w centrum pola obrazowego. Od tego czasu Mondrian tworzył dzieła w duchu czystej abstrakcji.

DE STIJL

Piet Mondrian, Kompozycja w czerwieni, żółci, błękicie i czerni, 1921, źródło: Wikipedia

Podczas swojego pobytu w Holandii, wraz z artystą i teoretykiem Theo van Doesburg’iem, Piet Mondrian założył w 1917 roku ugrupowanie artystyczne De Stijl. Do grupy należeli nie tylko artyści i malarze, ale również architekci czy projektanci. Wraz z powstaniem nowego ugrupowania Piet Mondrian jeszcze bardziej udoskonalił swoją teorię sztuki abstrakcyjnej.  Główną zasadą grupy De Stijl było całkowite oddanie się językowi abstrakcji i wykluczenie wszelkich odniesień do rzeczywistości, a przy tym jak największe ograniczenie środków wyrazu i sprowadzenie ich do układów linii i najprostszych figur geometrycznych. Artyści spod znaku De Stijl ograniczyli swoją paletę do trzech kolorów podstawowych: żółtego, czerwonego, niebieskiego oraz trzech „mieszanych” – białego, szarego i czarnego.

Theo van Doesburg, Composition décentralisée, 1924, źródło: Wikipedia

W latach 20. XX wieku, w różnych centrach sztuki w Europie, rodziły się programy nowego porządku estetycznego, który miał służyć nowemu człowiekowi. Podkreśleniem roli grupy De Stijl wśród pozostałych,  było wydanie w 1917 roku pierwszego pisma o tej samej nazwie. Czasopismo było wydawane do 1931 roku i zawierało w sobie publikacje członków ugrupowania, jak i rozważania teoretyczne artystów związanych z ruchem awangardowym, spoza grupy De Stijl. Styl miał być hasłem integrującym poszukiwania nowego, estetycznego i społecznego uniwersum „Celem natury jest człowiek. Celem człowieka jest styl […] Idea stylu pojmowanego jako zjawisko okalające wszystkie inne i tworzące w ten sposób elementarną plastyczność jest rozsądna, duchowa i wyprzedzająca swoją epokę” – napisano w jednym z manifestów. Największy wpływ na funkcjonowanie i ukształtowanie idei grupy De Stijl miała teoria i praktyka artystyczna Pieta Mondriana.

NARODZINY NEOPLASTYCYZMU

W pierwszym numerze czasopisma De Stijl Mondrian opublikował swój podstawowy tekst teoretyczny, który zawierał główne sformułowania i postulaty dla nowego programu i stylu artystycznego, zwanego później neoplastycyzmem. Neoplastycyzm, w swoich teoretycznych założeniach, jest formą abstrakcji geometrycznej. Kompozycja neoplastycznych dzieł jest oparta o układ wertykalnych i horyzontalnych linii, które dzielą płaszczyznę na prostokąty. Stosowana paleta ograniczona jest do barw podstawowych: czerwonej, żółtej, niebieskiej oraz czerni, bieli i szarości. Neoplastycyzm jest owocem dążeń praktycznych i teoretycznych Mondriana, do oczyszczenia sztuki z elementów przedstawieniowych i stworzenia uniwersalnego języka sztuki, przekazującego głębokie treści wewnętrzne.

„Prawdziwie nowoczesny artysta zdaje sobie sprawę z czynnika abstrakcyjnego w doznaniu piękna, jest świadomy, że doznanie jest kosmiczne, uniwersalne. A ponieważ człowiek jest stronnikiem tylko tego, co uniwersalne, abstrakcyjny plastycyzm zjawia się jako wniosek konieczny, wypływający z owego stanu świadomości. Nowa plastyka nie może przeto posługiwać się formami pochodzącymi z naturalnej, konkretnej rzeczywistości, choć i one nie zawsze w jakimś stopniu wyznaczają lub przynajmniej zawierają w swym wnętrzu pierwiastek uniwersalny. Nowa plastyka nie będzie uwzględniała tego, co jest w wyglądzie rzeczy jednostkowe, innymi słowy — naturalnej formy i koloru. Przeciwnie, winna ona odnajdywać swój wyraz w abstrakcji formy i koloru, innym słowy, w linii prostej i jasno określonej barwie podstawowej” – pisał Piet Mondrian.

JAK TEORIA ZAMIENIŁA SIĘ W PRAKTYKĘ

Postulaty Mondriana zostały najpełniej zamanifestowane w traktacie „Le Neo-plasticisme” wydanym w Paryżu w 1920 roku.  Koncepcje Pieta Mondriana bazowały na wizji i roli artysty, który poprzez swoją aktywność twórczą i sztukę, miał odnaleźć absolut, coś mistycznego i nienazywalnego. Nowy artysta miał także, poprzez nowe formy artystycznego wyrazu, stworzyć sztukę odpowiadającą współczesnemu, nowemu człowiekowi. Sam traktat został opatrzony dedykacją „Ludziom przyszłości”.

Koncepcja neoplastycyzmu i abstrakcyjnego kształtowania zrodziła się niejako na podstawie duchowych i mistycznych poszukiwań artysty. W tym czasie był także pod silnym wpływem mistyczno-teozoficznej koncepcji doktora Schoenmaekersa, którego poznał osobiście w 1916 roku.  Jego prace „Nowy wizerunek świata” (1915) i „Zasady matematyki plastycznej” (1916) wywarły duży wpływ na przyjętą przed Mondriana terminologię i są uważane za jedno z głównych źródeł teorii neoplastycyzmu.

Pierwsze kompozycje neoplastyczne składają się z przecinających się prostych, pionowych i poziomych linii, które tworzą prostokąty, a kształty wypełnione są czystymi plamami barw podstawowych. Znikają już całkowicie nawiązania do rzeczywistości, w tym miejscu pojawia się układ barwnych płaszczyzn. Dzieła z lat 20. i 30. XX wieku cechują się swoistą klarownością i zdyscyplinowaniem. Ten porządek i dyscyplina, wbrew pozorom odrealnione od doznań mistycznych i duchowych, mają pozwolić odbiorcy na sięgnięcie do swoich wewnętrznych przeżyć i uczuć. Powściągliwe, wręcz minimalistyczne kompozycje miały być odzwierciedleniem obiektywnych, uniwersalnych praw rządzących wszechświatem. Piet Mondrian był nie tylko artystą i teoretykiem, ale można by rzec, mistykiem. Pragnął, aby jego sztuka objawiała, paradoksalnie, rzeczywistość, która kryje się za bezustannie zmieniającym się wyglądem rzeczy.

NOWOJORSKIE BOOGIE WOOGIE

W latach 40. XX wieku wyjechał do Nowego Jorku, gdzie został przyjęty przez tamtejsze środowisko artystyczne. Klimat, hałas, muzyka i kultura miasta wywarły na artyście niesamowite wrażenie. Nowe otoczenie miały niebywały wpływ na zmianę w jego języku malarskim. Charakterystyczna, zdawałoby się, nieśmiertelna, czarna siatka utkana z linii, została zastąpiona wielobarwnymi (pozostają wciąż barwy podstawowe), przecinającymi się pasami. W późniejszych, ostatnich realizacjach Mondriana proste linie składają się z drobnych, barwnych kwadratów. Powściągliwe, neoplastyczne kompozycje przestają być ascetyczne, stają się wręcz ekspresyjne, migotliwe, jakby zatrzymane w ruchu. Zdynamizowanie obrazów odzwierciedla tutaj tempo i dynamikę miasta. Ostatnie dzieła Pieta Mondriana ukazują ciągłe poszukiwania zarówno teoretyka, jak i artysty. Twórca neoplastycyzmu do końca był wierny swoim założeniom, jednocześnie poszukując nowych form ekspresji dla swojej teorii. Zmarł w 1944 roku i został pochowany w Nowym Jorku, ostatnim miejscu rozwoju jego doktryny artystycznej.

SZTUKA PIETA MONDRIANA NA MIĘDZYNARODOWYM RYNKU SZTUKI

Piet Mondrian, Composition No. II, źródło: Sotheby’s

Dzieła Pieta Mondriana są pożądanymi obiektami na licytacjach w największych domach aukcyjnych na świecie. Nic dziwnego, że osiągają naprawdę wysokie wyniki. Nie dziwi także fakt, że największym uznaniem cieszą się obrazy abstrakcyjne. Rekordowe dzieło Pieta Mondriana to właśnie neoplastyczna kompozycja z lat 30. XX wieku. „Composition No. II” została sprzedana w 2022 roku w domu aukcyjnych Sotheby’s za rekordową kwotę 51 milionów dolarów. Abstrakcyjne, geometryczne dzieła osiągają kwoty od kilku do nawet kilkudziesięciu milionów dolarów. Za nieco niższą kwotę można zdobyć realizacje z czasów wcześniejszych ekspresjonistyczno-fowistycznych poszukiwań. Dzieła klasyczne i naturalistyczne, szczególnie studia i szkice, kosztują na aukcjach nawet od kilku do kilkunastu tysięcy dolarów.

Natalia Gaj