Fascynacja nowymi technologiami była obecna wśród artystów od wieków. To właśnie najnowsze odkrycia i badania przyczyniły się do rozwoju sztuki, nie tylko pod względem technologicznym (w kontekście korzystania z nowych mediów i materiałów), ale i formalnym. Wynalezienie fotografii było jednym z czynników wpływających na rozwój sztuki abstrakcyjnej i nieprzedstawiającej. Artyści zaczęli coraz chętniej i pewniej eksperymentować z formą, kolorem i teoretycznym podłożem swojej sztuki. Z czasem teoria pojawiła się na pierwszym planie, a samo dzieło mogło być ograniczone do zaledwie jednego pociągnięcia pędzlem, a nawet do samej koncepcji. W sztuce Jana Pamuły teoria i idea funkcjonują na tych samych zasadach co forma. Wynikają z siebie wzajemnie i nie mogą egzystować osobno. Matematyka i  geometria, ta pitagorejska oraz ta związana z naturą, traktowane były tutaj z takim samym szacunkiem, a nowe technologie pozwoliły artyście na jeszcze głębsze eksplorowanie podstaw naszej egzystencji poprzez sztukę. Podczas najnowszej wystawy Jana Pamuły „Kształt rzeczywistości” w warszawskiej Wallspace Gallery możemy przyjrzeć się jego zachwycającym, geometrycznym eksperymentom, których podstawą jest zarówno matematyka i technologia, jak i natura i duchowość. 

Od figuracji do abstrakcji 

Jan Pamuła przyszedł na świat w 1944 roku w Spytkowicach. W latach 60. studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych — malarstwo w pracowni Hanny Rudzkiej-Cybisowej (reprezentantki polskiego koloryzmu) oraz grafikę pod kierunkiem Konrada Srzednickiego. Na przełomie lat 60. i 70., zaraz po obronieniu dyplomu, doszło do pewnego przełomu w twórczości młodego artysty, dzięki któremu na stałe zmieniła się jego sztuka. Jego malarskie, metaforyczne realizacje spod znaku sztuki przedstawiającej, zostały zastąpione geometrycznymi figurami i matematycznymi podziałami. „Pierwsze, powstałe na początku lat siedemdziesiątych, obrazy niefiguratywne Pamuły miały charakter, jak to sam określił, geometrycznej »abstrakcji kosmicznej«, dla której istotne było doznanie, a w konsekwencji również wyrażenie »krystalicznej czystości przestrzeni duchowej«”  – wyjaśnia Agnieszka Tes.

Prace z lat 70. pochodzą przede wszystkim z malarskich cyklów, takich jak „Układy z trójkątem”, „Kanon” „Zbiory” czy „Maszynka barwna z ciągiem elementów”. Dzieła, eksponowane na wystawie „Jan Pamuła. Kształt rzeczywistości” w Wallspace Gallery oparte są jedynie o geometryczne figury i kształty. Szczególnie dynamiczne są tutaj przede wszystkim dwa dzieła – „Kanon II, wersja 2” oraz „Kanon II”. Na podłożu w formie kwadratu rozgrywa się zachwycająca feeria kontrastowych barw i form. Podstawa podzielona jest w pewnym sensie na trójkąty równiej wielkości, a wspomniane figury uzupełnione są o zdynamizowane, spiętrzone i nakładające się na siebie prostokąty i koła. Jan Pamuła poprzez wycinki koła, prostokąta czy trójkąta stworzył kompozycje, które są niezwykle ruchliwe i dynamiczne. Dzieło „Kanon II, wersja 2” eksponowane w formie rombu to praca wręcz iluzjonistyczna. Podczas kontemplacji ujawniają się coraz to nowe zależności przestrzenne i formalne, różnorodne kontrasty i intrygujące barwy. Już w tych wczesnych pracach możemy dostrzec niezwykłą kolorystyczną świadomość artysty, jego wyczulenie na barwy w kontekście emocjonalnym, intuicyjnym, ale i pod względem znajomości teorii kolorów. Jak wspomina Agnieszka Tes, Jan Pamuła był zafascynowany odkryciami Josefa Albersa — wybitnego teoretyka, wykładowcy Bauhausu i Black Mountain College. Zainteresowanie Pamuły percepcyjnymi aspektami koloru zobaczymy w dziełach eksponowanych na wystawie, są to między innymi „Maszynka barwna z ciągiem elementów” czy „Zbiory barwne (chromatyczne)”. Pamuła nie interesował się tylko tym, co dzieje się na płaszczyźnie obrazu, ale zwracał uwagę na to, jak kolory i ich połączenia oddziałują na odbiorcę.

Technologia a tradycja — dzieło sztuki powstałe przy pomocy maszyny

To, co wyróżniało praktykę artystyczną Jana Pamuły, to  przede wszystkim jego zainteresowanie technikami cyfrowymi i ich swoista transpozycja na grunt klasycznego medium, jakim jest malarstwo. Był jednym z tych artystów, którzy rzeczywiście docenili nowe odkrycia technologiczne i znaleźli w nich źródło inspiracji, a nawet podwalinę dla swojej własnej twórczości. W katalogu towarzyszącemu wystawie indywidualnej artysty w Galerii „Pod podłogą” Jan Pamuła pisze, iż zasadniczym celem jego sztuki jest poszukiwanie systemu wizualnie odzwierciedlającego uniwersalne prawa rządzące naszą rzeczywistością. Na początku swoich eksperymentów artysta współpracował z informatykami i programistami, którzy według jego wytycznych realizowali konkretne logarytmy. Artysta w 1980 roku wprowadził do swojej praktyki programowanie maszynowe. To właśnie w tym roku powstał obraz „Seria komputerowa I, nr 1”. To jeden z pierwszych w polskiej sztuce przykładów dzieł, do których zostały wykorzystane programy komputerowe.  „Wypełnianie schematu kompozycyjnego kolorem następowało według określonej zasady.

Jan Pamuła (1944-2022) Dziesięć wersji jednego obrazu 2 / 10, dedykacja: Tadeusz Kantor, 1991 akryl, płótno; 157 x 246 cm, na odwrocie opis autorski: JAN PAMUŁA / 1991 oraz: SERIA KOMPUTEROWA I 1990 / DZIESIĘĆ WERSJI JEDNEGO OBRAZU NR 2/10 i: DEDYKACJA: T. KANTOR | dzięki uprzejmości Wallspace Gallery

Zestawienie czterech wybranych barw odpowiadało podziałom pola  na prostokąty, wybór kolorów był subiektywną decyzją artysty niezależną od programu komputerowego. Proces malowania każdego obrazu trwał długo, ze względu na mnogość elementów wynikających z podziału, zajmował nieraz kilka miesięcy” – wyjaśnia Beata Gawrońska-Oramus. Dzięki generowaniu układu na płaszczyźnie przez maszynę artysta niemal całkowicie ogranicza owy element przypadkowości i spontaniczności w sensie kompozycyjnym (nie jest on jednak nieobecny), lecz obok logicznej kalkulacji, dzieło ma w sobie swoiste elementy metafizyczne i duchowe. Nowe rozwiązania Pamuła wykorzystał „nie w celu ujawnienia wielu  możliwości nowej techniki, ale (…) jako narzędzie wspomagające proces kreacji”. *

Dzieła z „Serii komputerowej” przez lata ujawniały nowe możliwości — niekiedy oparte były o podstawowe barwy i podziały rodem z geometrycznych abstrakcji Pieta Mondriana. Innym razem stawały się bardziej dynamiczne, barwy ograniczone były do odcieni tego samego koloru, dochodziło nawet do niemal monochromatycznych kompozycji. Zanim jednak twórca zaczął wykorzystywać możliwości nowych technologii, korzystał z podstawowych materiałów. Wtedy tworzył kompozycje poprzez szkic geometrycznej siatki za pomocą zwykłej linijki, choć już wtedy myślał o wykorzystaniu komputera do budowania swoich systemów geometrycznych. 

Teoria, harmonia i mistyka — wpływ na twórczość Jana Pamuły 

Jan Pamuła był nie tylko malarzem, ale i badaczem. Sztuka była dla niego rodzajem laboratorium badawczego. Artysta eksplorował zależności między barwami, formami i kształtami. Jak pisze Dorota Folga-Januszewska, Pamułę fascynowała „relacja między czernią i szarością (czyli brakiem koloru), zależność czerwieni od zieleni i żółci od błękitu – badał te procesy, poszukując przyczyny”. Zajmował się nie tylko teorią koloru Newtona, Ittena czy Albersa, ale studiami nad pismami Hegla, Swedenborga czy  Kierkegaarda. Jak zwraca uwagę Beata Gawrońska-Oramus – rytmiczność i „dźwięczność” dzieł Pamuły wynika także z jego uwielbienia do muzyki, szczególnie dzieł Sibeliusa.

Na wystawie w Wallspace Gallery poprzez prezentowane dzieła możemy zobaczyć, jakie eksperymenty artysta wykonywał przez lata swojej aktywności. To wyjątkowa okazja, aby prześledzić, jak zmieniała się jego sztuka. Warto zwrócić uwagę, iż odkrycia i zagadnienia, które artysta tropił w latach 70. i 80. XX wieku, były wciąż obecne w jego dojrzałej twórczości, jednak za każdym razem w innej formie. Sztuka Jana Pamuły to nieustanne poszukiwania harmonii, ładu i porządku, a przy tym duchowości i sacrum, które z nich wynika. Próba stworzenia uniwersalnego systemu opartego na idealnych proporcjach sięga jeszcze czasów starożytnych. Dla wielu artystów i artystek podobnie jak w przypadku Jana Pamuły wciąż stanowią podstawę sztuki. Twórczość artysty, wykraczająca właściwie poza nasze granice pojmowania jest próbą uporządkowania i opisania naszej egzystencji poprzez język abstrakcji.

Natalia Gaj

Źródła:

• Dorota Folga-Januszewska, Jan Pamuła, O poszukiwaniu porządku sztuki [w:] Katalog wystawy “Jan Pamuła. Kształt rzeczywistości” Wallspace Gallery 20 września – 12 października, 2024 
• Agnieszka Tes, Między racjonalnością a poszukiwaniem metafizycznym. Spojrzenie na twórczość Jana Pamuły [w:] Katalog wystawy “Jan Pamuła. Kształt rzeczywistości” Wallspace Gallery 20 września – 12 października, 2024 
• Sztuka i technologia w Polsce: od nowoczesności do technokultury | culture.pl (dostęp: 24.09.2024)
• Jan Pamuła, Obiekty geometryczne. Retrospektywa, Galeria Starmach, Kraków 2001, s. 15
• Sławomir Marzec, Powaby i uroki geometrii [w:] Gazeta w Lublinie 12.07.2008
• Beata Gawrońska-Oramus, Logika formy jest pięknem, esencją i siłą [w:] Katalog wystawy “Jan Pamuła. Kształt rzeczywistości” Wallspace Gallery 20 września – 12 października, 2024

 *Jan  Pamuła, Seria komputerowa, [w:] Jan Pamuła. Pionier sztuki komputerowej w Polsce, Muzeum Sztuki w Ołomuńcu, Ołomuniec 2020,   s.101