Czy wernisaż zmienia postrzeganie dzieł sztuki? 

Wernisaż, dziś powszechnie rozumiany jako uroczyste otwarcie wystawy, pełni funkcję znacznie szerszą niż tylko inauguracja ekspozycji. To moment, w którym dzieło sztuki zostaje wprowadzone do obiegu publicznego, instytucjonalnego i symbolicznego. Choć w codziennym doświadczeniu traktujemy wernisaże jako wydarzenia towarzyskie, ich znaczenie jest ugruntowane historycznie i teoretycznie. Są one instrumentem kształtowania odbioru, narzędziem budowania dyskursu wokół sztuki oraz sceną, na której formułuje się pierwsze interpretacje i hierarchie.

Od salonów do instytucjonalnej premiery

Współczesny model wernisażu ma swoje źródła w XVIII-wiecznych Salonach Akademii Francuskiej. To tam po raz pierwszy prezentacja artystyczna została powiązana z publicznym osądem, komentarzem krytycznym i funkcją społeczną sztuki. Wcześniej dzieła pojawiały się w kontekstach sakralnych lub dworskich, pełniąc funkcje religijne, reprezentacyjne lub prywatne; ich „premiera” była elementem rytuału, a nie wydarzeniem publicznym.

Salony przyniosły nową logikę: dzieło sztuki staje się przedmiotem publicznej oceny, a wydarzenie prezentacji wytwarza znaczenie. Ta logika przetrwała i dziś, choć zmieniły się formy i uczestnicy.

Wernisaż jako element pola sztuki

W ujęciu Pierre’a Bourdieu wernisaż jest przestrzenią działania w polu artystycznym to sieci relacji, w której wartość dzieła jest wynikiem nie tylko jakości formalnej, ale także struktury instytucji, kapitałów kulturowych, społecznych i symbolicznych uczestników. Kiedy kurator, dyrektor muzeum lub sam artysta prezentuje wystawę, produkuje dyskurs, który organizuje sposób widzenia. Publiczne wypowiedzi pełnią funkcję ram interpretacyjnych, przez co pierwsze spotkanie z dziełem zostaje ukierunkowane przez język instytucji.

Warto zaznaczyć, że właśnie w trakcie wernisażu często formułowane są pierwsze komentarze krytyczne i środowiskowe oceny, które następnie rezonują w mediach, katalogach i prywatnych rozmowach kolekcjonerów.

Percepcja w warunkach społecznych

Krytyk sztuki – Michael Fried w pracy „Art and Objecthood” zwracał uwagę na kategorię teatralności, rozumianej jako świadomość wzajemnego patrzenia między dziełem a widzem. Wernisaż wzmacnia tę teatralność w sposób szczególny. Oglądanie prac odbywa się w obecności innych odbiorców, często znanych postaci świata sztuki, co wpływa na sposób formułowania reakcji i ocen.

Percepcja zostaje tu uwikłana w kontekst społeczny:

• odbiorca obserwuje dzieło, ale również reakcje innych
• rozmowy stają się częścią doświadczenia 
• interpretacja przybiera formę negocjacji w grupie

W efekcie wernisaż nie jest neutralnym aktem patrzenia, lecz interwencją społeczną w odbiór sztuki.

Zalety odbioru podczas wernisażu

• możliwość poznania założeń kuratorskich i twórczych bezpośrednio od autorów koncepcji
• wgląd w środowisko artystyczne oraz kontekst instytucjonalny wystawy
• doświadczenie sztuki jako elementu żywego obiegu kultury
• obserwacja recepcji społecznej i krytycznej w czasie rzeczywistym

W tym sensie wernisaż jest momentem symbolicznego ustanowienia wystawy to wtedy formułuje się jej pozycję w dyskursie i środowisku.

Ograniczenia odbioru podczas wernisażu

• rozproszenie uwagi przez tłum, rozmowy i wydarzenia towarzyszące
•  presja norm społecznych i oczekiwań środowiskowych
• możliwość dominacji narracji kuratorskiej nad samodzielnym doświadczeniem wizualnym
• utrata warunków sprzyjających kontemplacji i analizie formalnej

Oznacza to, że wernisaż nie daje pełnego obrazu dzieła, lecz jego pierwszą, społecznie uwarunkowaną projekcję.

Oglądanie po wernisażu: autonomia i analiza

W kolejnych dniach ekspozycja funkcjonuje już bez sceny i publicznego napięcia. Taka sytuacja zbliża odbiór do modernistycznego ideału, w którym dzieło istnieje autonomicznie, a kontakt z nim odbywa się w ciszy i skupieniu. Odbiorca ma czas na analizę formalną, ikonograficzną i kontekstualną, bez pośrednictwa tłumu czy narracji performatywnej.

Wystawa Hommage à Christian Boltanski w OP ENHEIM | źródło: mat. pras.

Zalety oglądania po wernisażu

• możliwość samodzielnej interpretacji
• skupienie na kompozycji, fakturze, rytmie, detalach ikonograficznych
• warunki sprzyjające refleksji i introspekcji
• brak społecznej presji interpretacyjnej

Ograniczenia

• mniejsza dostępność bezpośrednich informacji od twórców i kuratora
•  utrata pierwotnej dynamiki recepcji i kontekstu środowiskowego
• brak doświadczenia wpisania dzieła w szerszą strukturę życia artystycznego

Dwa komplementarne modele patrzenia

Z punktu widzenia historii i teorii sztuki wernisaż oraz indywidualne oglądanie po otwarciu to dwa różne, lecz komplementarne sposoby percepcji. Pierwszy ujawnia społeczny i instytucjonalny wymiar sztuki; drugi pozwala wrócić do analizy wizualnej i refleksji indywidualnej.

Warto więc traktować oba momenty nie jako przeciwstawne, lecz uzupełniające się. Sztuka bowiem funkcjonuje jednocześnie w dwóch porządkach: publicznym i kontemplacyjnym, instytucjonalnym i estetycznym.

Wernisaż otwiera dyskurs. Cisza ekspozycji po nim pozwala pogłębić spojrzenie.

Fot. u góry: Mark Chan|źródło: Unsplash

Aleksandra Okupna