po/wy/miary. Dorota Nieznalska – Jörg Herold – Katarina Pirak Sikku

Troje artystów – Dorota Nieznalska, Jörg Herold, Katarina Pirak Sikku – podąża śladem pseudonaukowych antropologicznych badań wykorzystywanych do celów skierowanych przeciwko człowiekowi i poprzez sztukę zadaje pytania, jak wytłumaczyć resentymenty przeciwko obcym, ich trwałość i aktualność. Wystawa zorganizowana w 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej.

Punktem wyjścia wystawy jest wieloczłonowa instalacja Doroty Nieznalskiej, która powstała jako efekt badań artystki w archiwum Instytutu Niemieckich Prac na Wschodzie (Institut für Deutsche Ostarbeit, IDO), założonego przez Generalnego Gubernatora Hansa Franka w Krakowie w 1940r. Jedna z sekcji tego instytutu zajmowała się naukowym opracowaniem danych antropologicznych różnych grup etnicznych mieszkających na południu i wschodzie okupowanej Polski. Zebrane za pomocą pomiarów, ankiet, fotografii części ciała i badań lekarskich dokumenty miały służyć udowodnieniu, że wybrane grupy nie nadają się do germanizacji i w związku z tym niektóre z nich powinny ulec likwidacji. Pseudonaukowy charakter tych badań nie był niczym innym tylko przygotowaniem do zagłady.

Nieznalska od lat podąża ścieżkami badania przemocy w historii oraz współczesności. To właśnie jej zaawansowane studia materiałów IDO stały się inspiracją do stworzenia koncepcji wystawy „po/wy/miary”. Również Jörg Herold archeolog-dokumentalista po zapoznaniu się z działaniami Nieznalskiej postanowił stworzyć nowe dzieło, która z jednej strony byłaby pewnego rodzaju rozszerzeniem prac polskiej artystki, a z drugiej symbolicznym zamknięciem badań naukowców pracujących dla nazistowskiego instytutu. Herold od 2006 r. wielokrotnie podejmował w swoich pracach tematykę badań ras, nawiązując do wywodów XIX-wiecznych teoretyków: niemieckiego antropologa J. F. Blumenbacha czy włoskiego psychiatry i kryminaloga C. Lombrosa.

Obok jego nowej, stworzonej specjalnie na wystaw w Pawilonie Czterech Kopuł, instalacji zaprezentowane zostaną dwie wcześniejsze realizacje artysty: wielkowątkowa interdyscyplinarna praca „Kaukaskie – rezultaty odczuć pana Blumenbacha”oraz instalacja malarska „Ciało uwidacznia duszę – pan Lombroso widzi zło”.

Polsko-niemiecką perspektywę poszerza prezentacja prac Katariny Pirak Sikku ze Szwecji. Artystka, badając historię swojej rodziny należącej do grupy etnicznej Saamów, wykorzystuje zbiory archiwalne byłego Państwowego Instytutu Biologii Rasowej w Uppsali – instytucji, która była pierwszą państwową placówką na świecie zajmującą się naukowym rasizmem. Badania przeprowadzone przez instytut, zestawiające cechy typowe dla „czystej szwedzkiej etniczności”, doprowadziły w latach 30. i 40. do zwiększenia liczby osób poddanych sterylizacji – byli to m.in. niepełnosprawni fizycznie i intelektualnie, a także przedstawiciele tzw. gorszych ras. Wypracowane metody badań tego instytutu zostały później zaadaptowane i rozwinięte przez nazistowskich naukowców pracujących dla III Rzeszy. W swojej nowej realizacji Pirak Sikku sięga do problemów współczesnych dotykających Saami dzisiaj, ukazując wpływ tych „badań naukowych” na utratę ziemi, z której Saami korzystali przez wieki. Wątek kontrolowania tych bogatych w zasoby naturalne obszarów przez państwo szwedzkie jest dziś tematem, który ogólnie można określić jako dziedzictwo postkolonialne.

Zaproszenie do stworzenia wspólnej instalacji artystów pracujących w bardzo różny sposób, posługujących się odmiennymi mediami jest świadomym wyborem i gwarancją powstania projektu o złożonym i wielowarstwowym przesłaniu. Wystawa jest zarówno zaproszeniem do refleksji nad faktami historycznymi, które choć ukryte, działają na naszą europejską podświadomość i teraźniejszość, jak i próbą wizualizacji niebezpieczeństw wynikających z posługiwania się nauką jako narzędziem reżimów totalitarnych w walce przeciwko tolerancji i demokracji.

Prezentacji będzie towarzyszył katalog z tekstami kuratorów i naukowców zajmujących się tematami historii badań rasowych w Europie, eugeniki oraz weryfikacją badań IDO, które stanowią ważny przekaz historyczny na temat wojny, okupacji, zagłady, martyrologii.
Jesienią odbędzie się również cykl spotkań interdyscyplinarnych, których wspólnym mianownikiem jest – ponownie aktualny – temat rasizmu i jego wpływ na teraźniejszość, m.in. rozwój ruchów nacjonalistycznych w dzisiejszej Europie.

Kuratorami wydarzenia są Iwona Dorota Bigos i Martin Schibli.