Co warto wiedzieć o temperze?

Tempera jest określeniem zarówno farby, ale także specjalnej techniki malarskiej, która znana była niemalże od początku działań twórczych. W czasach nowożytnych udało się doprecyzować formułę terminu tempera, ograniczając do farb, których spoiwem są emulsje ( zawiesiny wodne w oleju lub oleju w wodzie). 

Oczywiście – olej z wodą z zasady się nie łączy – więc niezbędnym dodatkiem będzie tu emulgator – w przypadku temper stosuje różnorodne mieszaniny, w tym także pochodzenia naturalnego. Uznaje się, że  tempera zajmuje miejsce pośrednie pomiędzy akwarelą a olejem, gdyż efekty uzyskiwane za jej pomocą charakteryzują także wyżej wspomniane techniki. Bardzo ważne jest to, że temperą można malować zarówno w sposób kryjący, jak i laserunkowy na różnorodnym podłożu. a także może być stosowana zarówno w malarstwie sztalugowym, jak i ściennym czy w polichromii. Warto pamiętać, że technika temperowa nie ogranicza się jedynie do tempery jajowej, do której najwięcej z nas się odnosi – więc swobodnie można powiedzieć, że technik temperowych jest dużo, a ich nazwa zależy od zastosowanego spoiwa (szczegółowy opis spoiw emulsyjnych znajduje się w innym artykule):

• tempera jajowa;
• tempera gumowa;
• tempera kazeinowa;
• tempera żywiczna;
• etc.

I właściwie – w dużym uproszczeniu – od rodzaju spoiwa zależy to, czy uda nam się efekt wizualny zbliżyć do oleju lub akwareli. Warto pamiętać także, że jeśli do tempery jajowej dodamy wodę, rozcieńczając ją uzyskamy transparentny, akwarelowy efekt, gdy zaś będziemy mieli do czynienia z temperą tłustą – efektem zbliżymy się do oleju. Oczywiście czasem niełatwo odróżnić jest temperę od oleju, szczególnie gdy temperowa powłoka pokryta jest dodatkowo warstwą werniksu. Spoiwa emulsyjne, jakie stosowane są przy sporządzaniu farb temperowych mają nieograniczoną ilość kombinacji i sposobów ich przyrządzania – oczywiście istnieją także pewne stałe receptury – jednak o technice temperowej w dużej mierze – oprócz spoiwa – przesądza sposób i technika malowania.

Bo technikę temperową charakteryzuje:

• precyzyjna kreska
• szrafowany (kreskowy) sposób malowania
• malowanie laserunkowe lub kryjące
• brak możliwości malowania impastowego i alla prima  (łuszczenie się lub odpadanie farby, spowodowane ograniczoną mocą spoiwa)
• bardzo szybkie schnięcie
• brak zmian tonalnych wywołanych upływem czasu
• odporność na warunki atmosferyczne
• brak odporności na wilgoć
• po wyschnięciu farba zachowuje elastyczność – zapobiega to pękaniu

Technika malowania

Technika malowania temperą jest niezwykle misternym procesem, który jednak daje wspaniałe efekty końcowe.

1. Naniesienie rysunku na wygładzoną zaprawę za pomocą przekalkowania lub przepróchy
2. Wzmocnienie rysunku tuszem lub ciemną farbą temperową przy pomocy pędzla. (W dawniejszych czasach używano także rylca, który określał kontury kompozycji tzw. rysunek grawerowany.W miejscach dekoracyjnych stosowano rysunek puncowany lub radełkowany)
3. Malowanie poprzez warstwowe nakładanie farby, najlepiej cienkie i laserunkowe

Niezależnie od rodzaju tempery (użytej emulsji) wyszczególnia się trzy sposoby malowania:

• podmalówkowy – system malowania polegający na „prowadzeniu” malunku od światła do cienia (czasem na odwrót)
• laserunkowy – system malowania przypominający technikę akwarelową. Bazuje na malowaniu transparentnymi tonami, które nakładane są na siebie warstwowo.
• podmalunkowo-laserunkowy – najczęściej stosowany sposób malowania. Łączy dwa poprzednie sposoby malowania. Podmalówka wykonywana jest za pomocą farb kryjących, podczas gdy resztę uzupełnia się laserunkiem, bądź farbami półkryjącymi.   Warto tu pamiętać o starej zasadzie dbającej o estetykę dzieła – miejsca o ciepłym kolorycie podmalówkę powinny mieć zimną – i odwrotnie.

Oczywiście kwestia szybkiego schnięcia jest zarówno atutem, jak i negatywną cechą temper. Z jednej strony bowiem umożliwia szybki proces twórczy – z drugiej uniemożliwia dokonanie wielu czynności malarskich. Istnieje jednak sposób aby opóźnić proces wysychania – wystarczy dodać w niewielkich ilościach glicerynę, cukier lub miód. Należy jednak pamiętać, że zbyt duża ilość tych substancji, które – bądź, co bądź są mocno higroskopijne – może powodować rozwój procesów rozkładowych.

Tempera schnie w specyficzny sposób – na ogół bez połysku, świetliście i transparentnie, przy wysychaniu nieco jaśnieje. Zmiana tonalna przy wysychaniu jest jedną z trudności w malarstwie temperowym – należy więc kłaść ciemniejsze tony lub używać spoiwa, które nie jest rozcieńczalne w wodzie.

Najlepsze efekty uzyskuje się poprzez nakładanie laserunkowo, cienkiej warstwy farby i miejscami tylko nanoszenie warstwy kryjącej. Jest to technika trudna, aczkolwiek trwała (tylko gdy spoiwo i zaprawa będą przyrządzone poprawnie), odporna na warunki atmosferyczne. Podobraziem w tej technice może być niemalże każde podłoże, niekoniecznie drewno, które stanowiło najstarszy i najchętniej używany typ podobrazia.

Aktualnie nie jesteśmy w stanie podać jednoznacznej definicji tempery, a jedynie wyszczególnić jej kilka wariantów, które różnią się od siebie i posiadają charakterystyczne dla nich właściwości – w dużej mierze zależne od użytego w nich spoiwa.

W technice malarstwa temperowego można wyróżnić trzy rodzaje tempery:

Technika tempery werniksowanej

Tempera werniksowana wyglądem zbliżona jest do farby olejnej, niemniej jednak jest intensywniejsza i mniej matowa w wyglądzie. Do werniksowania najlepiej nadają się tempery na emulsjach jajowo-olejnych lub kazeinowo-olejonych. Dzieje się tak, gdyż te tempery, które mają zostać pokryte werniksem powinny posiadać mocniejsze, lepiej wiążące spoiwo. Oprócz emulsji specyficzna powinna być także zastosowana pod malowidło tłusta zaprawa o małej chłonności. Warto pamiętać, że w malarstwie temperowym werniks  pełni funkcję ochronną – a więc inaczej niż w przypadku malarstwa olejnego. Tutaj chroni malarstwo przed scaleniem farb z zaprawą, a także chroni przed wilgocią. Należy jednak pamiętać o tym aby warstwa werniksu nie była zbyt duża – łatwo bowiem można pociemnić malowidło, a także uwypuklić jego nierówności

Technika tempery niewerniksowanej

Malowidła w technice tempery niewerniksowanej w znaczny sposób różnią się od tempery werniksowanej. W sposobie malowania temperą niewerniksowaną można stosować wszystko rodzaje emulsji, które rozpuszczalne są w wodzie biorąc jednak pod uwagę, że zarówno podłoże jak i zaprawa powinny być chłonne. Chłonność ta pozwoli na lepsze związane warstwy farb.  Sposób malowania jest dowolny – można stosować zarówno laserunek, jak i krycie. Technika ta stosowana jest głównie w dekoracjach ściennych al secco, plakatach czy projektów i szkiców.

Technika tempery mieszanej (kombinowana)

Jest to interesująca technika, która polega na połączeniu w obrębie jednego obrazy temperowej podmalówki i olejnego wykończenia.  Warto pamiętać, że nie jest to młoda technika -pomimo tego, że jej reaktywacja przypada na XX wiek, to powstała ona w wieku XV.  Daje ona szereg interesujących możliwości. Podmalówkę temperową wykonuje się stosunkowo szybko, która też szybko wysycha – umożliwiając pracę w technice olejnej. Warto wiedzieć, że tempera nie rozpuszcza się pod wpływem farby olejnej przez stanowi dobry materiał na podmalówkę….

Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka