W jaki sposób kultura finansowana jest w innych krajach Unii Europejskiej? Otóż różnorodnie. W tekście tym postaram się w wielkim skrócie omówić sytuację finansowania kultury w kilku państwach, zaznaczając jednak, że nie jest to pełny opis, całkowicie odzwierciedlający owe mechanizmy. Dlaczego?
Bo mechanizmy te są dość skomplikowane, a ilość form wsparcia dla działań artystycznych na tyle rozbudowana, że o poszczególnych krajach można było by pisać elaboraty. A nie o to chodzi – dlatego też w sposób skrótowy zaprezentuję cechy charakterystyczne systemów finansujących kulturę w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Finlandii oraz Francji. W dużej mierze polityka planowania budżetów i projektowania priorytetów bazuje na opracowanym w 1997 roku raporcie Rady Europy European Task Force for Cultural and Development. W ramach tej publikacji wyszczególniono kilka podstawowych zasad, które powinny być uwzględnione we współczesnych działaniach. Stąd też w większości – nawet w Polsce – priorytetów znajduje się zapis o równym dostępnie do kultury, promocji twórczości i kultury czy zachowaniu tożsamości kulturowej. Niemalże w każdym kraju europejskim środki przeznaczone na finansowanie kultury pochodzą z budżetu państwa oraz budżetów samorządowych. Należy sobie jednak zdać sprawę, że finansowanie kultury, a przynajmniej panujące zasady i procedury w różnych krajach różnią się od siebie. Co na to wpływa? Otóż przyczyn jest wiele – począwszy od uwarunkowań historycznych, po status ekonomiczny danego państwa.
Nie bez znaczenia jest także to, że dla Państwa, jako jednostki centralnej najważniejsze i najbardziej dotowane są muzea i inne ośrodki związane z ochroną dziedzictwa, a także narodowe centra kultury i sztuki oraz teatry. Inicjatywy bardziej lokalne czy centra kultury działające na mniejszą skalę w dużej mierze finansowane są przez samorządy terytorialne.
Jak w swej książce Ekonomika kultury pisze Dorota Ilczuk, aktualnie można wyszczególnić pięć modeli polityki władz publicznych realizowanych w Europie w odniesieniu do kultury, które w zasadzie pokrywają się z europejskimi typami polityki społecznej.
- nordycki – oparty na tradycjach socjokulturalnych
- anglosaski – z dominującym rynkiem globalnym
- śródziemnomorski – mocno oparty na dziedzictwie kulturalnym
- francuski – gdzie odnajdujemy ostatni w Europie przykład planowania państwowego
- niemiecki – wskazujący na ewolucję od państwa opiekuńczego do społeczeństwa informacyjnego
Najwyższy budżet na kulturę posiada aktualnie Francja, dlatego też od niej zaczniemy. Francja wydaje się jednym z ciekawszych przykładów do omówienia, jako że w dalszym ciągu uchodzi za jeden z ważniejszych ośrodków kultury i sztuki na świecie. Warto jednak wiedzieć, że ogólna polityka kulturalna w tym państwie kontrolowana jest przez najwyższą władzę, która z góry określa aktualne priorytety, jak i budżet. Dodatkowo we Francji rozbudowany jest system wspierający działalność artystyczną, poprzez liczne fundusze, takie jak np. DICERAM, FICARE czy Regionalny Fundusz Sztuki Współczesnej. Dzięki tego typu funduszom, które specjalizują się we wspieraniu określonych aktywności twórczych, poszczególne sektory artystyczne mogą rozwijać się równomiernie. Należy tu zaznaczyć, że niemalże jednakowy nacisk został położony za równo m.in. na promocję sztuki wśród społeczeństwa, digitalizację, granty artystyczne, sztukę audiowizualną i zakup dzieł sztuki. Francja zadbała także o pracownie dla artystów, ich renowację i udostępnianie. W kontekście rynkowym, interesujące jest to, że rząd francuski podejmuje także ruchy stymulujące tę dziedzinę sztuki, m.in. poprzez wprowadzenie – znanej też u nas – zasady 1 % dla kultury.
Wprowadzono więc zasadę „1% dla kultury” polegająca na zobligowaniu wszystkich podmiotów zaangażowanych w budowę, renowację lub rozbudowę obiektów publicznych do przeznaczania 1 % kosztów na sztukę współczesną.
Warto także wspomnieć, że we Francji również nienagannie działa sponsoring i mecenat, a także finansowanie poprzez działalność fundacji.
W przypadku Niemiec, zadziwiające jest to, że kulturą i sztuką do 1998 roku zajmowało się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które przywilej ten oddało świeżo utworzonemu Ministerstwu Kultury i Mediów. Szczebel centralny wspierany jest także przez działalność urzędów umiejscowionych w poszczególnych regionach, które wspomagają aktywność inicjatyw bardziej lokalnych. W przypadku Niemiec warto zaznaczyć, że bardzo ważnym czynnikiem wspomagającym inicjatywy kulturalne jest wsparcie społeczne, co oznacza, że duże znaczenie mają lokalne społeczności i gminy. Wszystkie instytucje kultury – i należy zaznaczyć, że zarówno publiczne, jak i prywatne – wspierane są przez budżet publiczny określonych społeczności. W kraju tym istnieje też system zabezpieczenia emerytalnego, jak i wsparcie zakresie ubezpieczenia społecznego dla artystów. Dodatkowo na szeroką skalę rozbudowany jest system wsparcia twórców, w zakresie pomocy ekspozycyjnej, grantowej itp. W Niemczech istotnym czynnikiem finansującym kulturę jest także sponsoring i mecenat, a także dobrze rozbudowane zaplecze sektora prywatnego, w tym także przybankowych fundacji działających na rzecz wspierania sztuki.
Sztuką i kulturą natomiast w Wielkie Brytanii zajmuje się Ministerstwo Kultury, Mediów i Sportu, które jednak w sposób bezpośredni nie zajmuje się podziałem środków przeznaczonych na wsparcie kultury i sztuki. Za finanse odpowiedzialne są: QUANGO’s, czyli rady sztuki przynależące do Anglii, Walii, Szkocji oraz Irlandii. System wspierania artystów jest tu bardzo rozbudowany, dzięki czemu twórcy mogą wszechstronnie się rozwijać. Poza tym, jak piszę Dorota Ilczuk:
Większość subsydiowanych brytyjskich instytucji kultury to jednostki nienastawione na zysk (non profit) o statusie charities , uprawniającym zarówno same organizacji, jak i ich darczyńców do ulg podatkowych i wielu innych przywilejów. W zależności od wielkości i znaczenia prowadzonej działalności instytucje kultury (o statusie charities) mogą stać się tak zwanymi revenue clients, czyli liczyć na coroczną dotacje rady sztuki przez przynajmniej trzy lata.
Na promocję i wsparcie sztuki pieniądze w dużej mierze pozyskiwane są z budżetu publicznego, jak i też – co ważne – z Loterii Narodowej, z której określona część przychodów przeznaczana jest na cele tzw. szczytne.
Dla przykładu omówmy jeszcze przykład Finlandii, gdzie rolę naszego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pełni Ministerstwo Edukacji i Kultury (MEik), które oprócz działań w zakresu propagowania kultury i sztuki zajmuje się także wspieraniem sportu i szeroko rozumianej edukacji. Sama struktura działu kultury jest dość skomplikowana, gdyż w dużym uproszczeniu składa się z centralnego organu zrzeszającego w sobie dziewięć Rad Sztuki i jedenaście podległych jednostek regionalnych, które na celu mają przede wszystkim wspieranie twórców. Dlatego też w Finlandii istnieje specjalistyczna polityka grantowa, dzięki której profesjonalni artyści mogą starać się o całkiem niemałe wsparcie finansowe. Ciekawą formą wsparcia jest jeden z grantów, który można byłoby nazwać formą stypendium – gdyby nie fakt, że takie uzupełnienie wynagrodzenia może być wypłacane nawet do dziesięciu lat (w przypadku artystów wybitnych i w sposób szczególny zasłużonych dla kraju). Oczywiście, istnieją także inne dofinansowania grantowe, które można także spotkać w Polsce – są to stypendia i granty na projekty artystyczne. Dodatkowo warto wspomnieć, że w kraju tym istnieje coś takiego, jak wsparcie emerytalno-rentowe, dzięki któremu tamtejsi artyści nie muszą martwić się o zabezpieczenie finansowe na przyszłość. Ale nie tylko państwo wspiera sztukę. Ocenia się, że istotnym źródłem finansowania sztuki w Finlandii są także fundacje, a w znacznie mniejszym stopniu mecenat i sponsoring.
Tak, jak i w Polsce, tak i w innych krajach członkowskich, środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej są bardzo ważnym źródłem finansowania kultury i sztuki. W ramach różnorodnych programów unijnych – skierowanych bezpośrednio do sektora kultury, jak i tzw. funduszy strukturalnych – instytucje kultury mogą starać się o dofinansowanie projektów czy innych działań, mających za zadanie wyrównanie poziomu różnych europejskich regionów terytorialnych. Znamienne jest jednak to, że nie ma tu mowy o całkowitym finansowaniu przedsięwzięć kulturalnych, a jedynie o wsparciu finansowych organizowanych wydarzeń, najczęściej pochodzącym ze środków lokalnych.
Fot. mkidn.gov.pl
Bibliografia:
Madden, C, 2009, 'The Independence of Government Arts Funding: A Review’, D’Art Topics in Arts Policy, No. 9, International Federation of Arts Councils and Culture Agencies, Sydney,www.ifacca.org/themes
Department for Culture Media and Sport(UK) – brytyjskie Ministerstwo Kultury i Sportu
Dorota Ilczuk, Ekonomika kultury
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
