szukaj w portalu Rynek i Sztuka MENU
FILM PEKAO KOSSAK Galeria Stalowa „Fragments of Reality”

Jakie prawo ma artysta do sprzedanego dzieła sztuki? Część II – autorskie prawa osobiste

09.10.2019

Magazyn, Prawo

Artyście przysługują – obok majątkowych – osobiste prawa autorskie do swojego utworu. Wiedza na ten temat jest ograniczona, zatem poniżej postanowiłam ją przybliżyć.

W szczególności do osobistych praw autorskich należy prawo do:

  • autorstwa utworu i oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
  • nienaruszalności treści i formy utworu (integralności utworu),
  • jego rzetelnego wykorzystania,
  • decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
  • nadzoru nad sposobem korzystania z utworu;

Nie jest to katalog zamknięty. Celem tych praw jest ochrona więzi twórcy z utworem, zatem w praktyce wraz z rozwojem mogą pojawić się inne, nowe autorskie prawa osobiste.

Z punktu widzenia obrotu, osobiste i majątkowe prawa autorskie są niezależne. Warto pamiętać, iż aby móc w pełni korzystać z majątkowych praw autorskich, należy uregulować także prawa osobiste. W przeciwnym razie nabywca praw majątkowych nie będzie miał prawa np. do dokonywania w utworze zasadniczych zmian ze względu na prawo do integralności utworu (nienaruszalność formy i treści), o czym będzie mowa poniżej. W mojej praktyce spotkałam się z umowami, w których zamieszczone klauzule o „przeniesieniu wszystkich prawa autorskich”. Takie sformułowanie jest nieważne. Z drugiej strony, brak uregulowania osobistych praw majątkowych może w pewnych sytuacjach chronić artystę.

Oznaczenie utworu nazwiskiem

Prawo to odnosi się także do utworów z których korzystają się nieodpłatnie, w ramach dozwolonego użytku. W stosunku do nich także musimy podać imię i nazwisko autora oraz źródło, z którego utwór wzięliśmy.  Podkreśla się, iż ma to być w ramach możliwości. Jeśli autor nie jest znany, i nie można go ustalić, nie oznacza to, iż nigdy nie można z dzieła skorzystać.

Wyłączna decyzja o sposobie oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem, znakiem graficznym lub udostępniania go anonimowo należy do autora i wiąże inne osoby. Autor ma tu zupełną swobody, podczas gdy inne osoby muszą oznaczać dzieło zgodnie z wolą twórcy i nie mają tu swobody. Zdaniem sądów zachodzi domniemanie, iż twórca chce aby utwór był rozpowszechniany pod jego nazwiskiem. Gdy brak wyraźnej woli artysty, należy uznać, iż życzy on sobie aby jego utwór był oznaczany jego nazwiskiem i nie zgadza się na rozpowszechnienia go anonimowo. Autor także może – i tylko on – wskazać inną osobą jako twórcę swojego działa.

Osoby zaangażowane w dystrybucję dzieła są zobowiązane nie tylko do oznaczania odpowiedniego tego egzemplarza utworu, ale także materiałów promocyjnych, w tym reklam, ulotek, katalogów i reklam.

Oznaczenia utworu nazwiskiem nie można zastąpić opisem np. „autor najchętniej kupowanych obrazów”. W przeciwieństwie do prawa francuskiego, polski system prawa nie przyznaje twórcy prawa do domagania się, aby dzieło było oznaczone jego tytułem, stopniem naukowym, czy sprawowaną funkcją. Jednak w razie zgody obu stron jest to możliwe i praktyka taka jest stosowana. Jeśli odpowiedni zapis został wprowadzony do umowy, wówczas można domagać się realizacji umowy.

Przykładem naruszenia autorskich praw osobistych do oznaczenia utworu z mojej praktyki jest nieoznaczanie rzeźby ceramicznej znanego wrocławskiego rzeźbiarza i używanie jej, w tym jej zdjęć, do promocji gminy. Innym – może być podawanie się za autora cudzego utworu, lub jego części (plagiat). Dotyczy to zarówno utworu w niezmienionej postaci (widocznego na pierwszy rzut oka), jak i reprodukcji mniej lub bardziej przekształconej. Jeszcze innym naruszeniem jest wprowadzanie w błąd co do autorstwa, np. poprzez podawanie, iż X jest współautorem w 80 %, podczas gdy jest nim tylko w 30 %.

Niezbywalność i nie-zrzekalność osobistych praw autorskich

Autorskie prawa osobiste są nieograniczone w czasie i nie można się ich zrzec, ani ich zbyć, w przeciwieństwie do majątkowych praw autorskich  które są zbywalne, dziedziczne i ograniczone w czasie. Co to oznacza? Nie można w umowie użyć sformułowania, iż autor „zrzeka się” lub „zbywa” autorskie prawa osobiste jako całość, a także tylko niektóre z nich. Takie postanowienia będą nieważne. Przyjmuje się jednak za dozwolone takie postanowienia umowy, w których autor zobowiązuje się do niewykonywania danego prawa osobistego lub zezwala innej osobie na wykonywanie tego prawa w jego imieniu. Praktyka sądowa wskazuje, iż tego typu ograniczenia nie powinny być ogólne, lecz doprecyzowane, m.in. poprzesz wskazanie wobec kogo autor ogranicza swoje prawa oraz które z nich (np. prawo do integralności utworu). Dzięki temu nabywca będzie mógł dokonywać zmian w utworze.

Decydowanie o pierwszym publicznym udostępnieniu

Celem tego prawa jest zapewnienie twórcy prawa do zaprezentowania swojego dzieła, gdy uzna on je za gotowe, dojrzałe do publicznego pokazania, oraz o sposobie prezentacji (np. wystawa, Internet, galeria). Prawo to odnosi się do pokazania dzieła w konkretnej formie, co znaczy że wobec rozpowszechnienia dzieła w innej formie autor nadal zachowuje prawo do jego rozpowszechnienia publiczności (np. zgoda na nagranie wykładu nie oznacza zgody na wydanie go drukiem).

Rzetelne wykorzystanie (poszanowanie) utworu

Prawo to odnosi się do sposobu prezentowania dzieła i korzystania z niego. Ma na celu zapobieganie „zniesławieniu dzieła”, tj. zaszkodzeniu jego dobrej sławy, lub korzystaniu z niego w sposób niezgodny z wizerunkiem artysty (np. nieakceptowanej przez autora reklamie społecznej czy politycznej; przypisanie utworowi faszystowskich konotacji poprzez umieszczenie utworu zespołu pop obok zespołów neofaszystowskich; publikacji artykułu naukowego pomiędzy reklamami w darmowej gazecie czy wykorzystaniu muzyki kompozytora muzyki religijnej do filmu pornograficznego).

Co do zasady, rzetelne wykorzystanie (lub jego brak) odnosi się do samego dzieła, a nie egzemplarza. Spalenie książki na demonstracji nie stanowi naruszenia tego prawa. Francuski sąd uznał, iż sprzedaż dzieła na stanowisku z przecenami w markecie nie stanowi naruszenia tego prawa, oraz iż autor nie może on domagać się zaniechania sprzedaży swoich obrazów po zaniżonych cenach, nawet jeśli mogłoby to spowodować spadek jego popularności.

Rzetelne wykorzystanie nie oznacza zakazu tworzenia parodii i krytyki, pod warunkiem jednak, iż krytyka ta jest merytoryczna, rzeczowa i konkretna. Nie może być wybiorcza i tendencyjna, w tym przy użyciu obraźliwych słów.

Integralność utworu (nienaruszalność treści i formy)

Prawo to zależy od konkretnego nurty sztuki i rodzajów dzieł sztuki. Najczęstszymi naruszeniami integralności utworów plastycznych i fotograficznych w orzecznictwie są (europejskim i światowym, gdyż w polskim często takie sprawy nie dochodzą do etapu sądu):

  • usunięcie na reprodukcji fotografii czy tła z obrazu,
  • zasłonięcie fragmentu fotografii czy obrazu,
  • przemalowanie obrazu przez zasłonięcie nagości postaci,
  • umieszczenie na zdjęciu nieprawdziwych i dowolnych komentarzy,
  • zamieszczenie na okładce książki fragmentu fotografii czy obrazu,
  • umieszczenie na losach loteryjnych zmodyfikowanych obrazów.

Nadzór nad sposobem korzystania

Twórca ma prawo do nadzoru, tj. ma narzędzie umożliwiające weryfikację, czy nie doszło do naruszenia integralności utworu lub jego rzetelnego wykorzystania. Jest to dość ogólne stwierdzenie, ustawa nie zawiera doprecyzowania, zatem warto zawrzeć odpowiednią umowę w tym zakresie, aby uniknąć późniejszych nieporozumień.

Na koniec warto wspomnieć, iż w przypadku naruszenie autorskich praw osobistych twórcy przysługują następujące roszczenia (co jednak wymaga odrębnego omówienia):

  • o zaniechanie naruszeń,
  • o usunięcie jego skutków,
  • o zadośćuczynienie pieniężne i/lub zapłata odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny.

Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej o prawie artysty do dzieła sztuki to zapraszamy do pierwszej części artykułu – Jakie prawo ma artysta do sprzedanego dzieła sztuki?

Informacje prawne zawarte w na niniejszym artykule nie stanowią porady prawnej, lecz mają charakter jedynie ogólnoinformacyjny. Przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych zaleca się uzyskanie pomocy prawnej dostosowanej do indywidualnego stanu prawnego i faktycznego.

Adwokat Izabela Jasińską prowadzi Kancelarię Adwokacką Jasińska & Partners oraz pracuje w kancelarii rodzinnej Jasińscy i Partnerzy. Zajmuje się głównie prawem autorskim, medialnym, odszkodowaniami oraz procesem cywilnym. Jest absolwentką Centrum Prawa Amerykańskiego. Współpracuje z podmiotami zajmującymi się obrotem dziełami sztuki oraz artystami. Prowadzi szkolenia prawnicze. W sferze jej zainteresowań pozostaje także prawo rodzinne. Interesuje się historia sztuki. Prowadzi patronat merytoryczny działu „Prawo na rynku sztuki”.

Izabela Jasińska
Adwokat
Izabela.jasinska@jasinski.net.pl
www.jasinska-legal.pl

szukaj wpisów które mogą Cię jeszcze zainteresować:

Dodaj komentarz:

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Magazyn

Kursy online

Odwiedź sklep Rynku i Sztuki

Zobacz nasze kursy Zobacz konsultacje dla artystów

Zapisz się do naszego newslettera

Zapisując się na newsletter zgadzasz się z regulaminem portalu rynekisztuka.pl Administratorem danych osobowych jest Media&Work Agencja Komunikacji Medialnej (ul. Buforowa 4e, p. 1, p-2-5, 52-131 Wrocław). Podanie danych jest dobrowolne. Zgoda na otrzymywanie informacji handlowych może zostać wycofana w każdym czasie. Więcej informacji na temat danych osobowych znajduje się w Polityce prywatności.