Jacek Malczewski jest uznawany za najwybitniejszego malarza swoich czasów, uznaje się go również za założyciela polskiego symbolizmu w malarstwie na przełomie XIX i XX wieku. Wielka wrażliwość oraz silne poczucie patriotyzmu, które można dostrzec w jego twórczości zostały w nim zaszczepione jeszcze w okresie dziecięcym – pochodził bowiem z rodziny szlacheckiej, a ojciec będący wielkim miłośnikiem poezji już od najmłodszych lat przelewał na syna fascynację twórczością Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.
Przyszły malarz urodził się 14 lipca 1854 roku w Radomiu, w rodzinie szlacheckiej pozbawionej ziemskich majątków. Zanim rozpoczął naukę w szkole, jego nauczycielami byli prof. Stawiński oraz pisarz Adolf Dygasiński. W późniejszym czasie uczęszczał na lekcje rysunku u Leona Piccarda, a także jako wolny słuchacz u Władysława Łuszczkiewicza w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W 1873 roku za namową Jana Matejki rozpoczął tam studia. W późniejszym czasie w wyniku konfliktu z Matejką Malczewski wyjechał do Paryża gdzie rozpoczął naukę w tamtejszej Ecole des Beaux-Arts i Academie Suisse. Do Krakowskiej SSP oraz pracowni swego mistrza powrócił w 1877 roku. Artysta odbywał liczne podróże m. in. do Włoch, Turcji, Monachium, pracował również jako nauczyciel w SSP. Był również zaangażowany w nauczanie kobiet, które w tamtym okresie nie miały możliwości pobierania nauk w SSP, uczyły się zatem w Żeńskiej Szkole Sztuk Pięknych Toli Certowiczówny, Żeńskiej Szkole Sztuk Pięknych Marii Niedzielskiej oraz na Wyższych Kursach dla kobiet im. Baranieckiego.
Jacek Malczewski, Autoportret w białym stroju, 1903; Muzeum Narodowe w Krakowie
Malarstwo Malczewskiego charakteryzuje się symbolizmem, a także podniosłym patriotycznym nastrojem. Artysta czerpał inspiracje z literatury, mitologii i biblii, w jego obrazach niejednokrotnie pojawiał się motyw śmierci. Tworzył liczne portrety i autoportrety, po mistrzowsku łącząc wyrafinowane i stonowane malarstwo z brutalnym kontrastem. Wszystkie te cechy sprawiły, że w okresie największej aktywności był już cenionym artystą zdobywającym liczne nagrody, a po śmierci jego obrazy osiągały znaczne ceny sprzedaży, aby w czasach obecnych rokrocznie zdobywać rekordy sprzedaży na aukcjach sztuki. W 2018 roku został opublikowany Ranking Artinfo TOP 1000 przedstawiający tysiąc największych transakcji w historii polskiego rynku aukcyjnego od roku 1989. Z tysiąca wymienionych w rankingu prac, osiemdziesiąt jeden należy właśnie do Malczewskiego dając łączną sumę sprzedaży jego dzieł na kwotę 40 600 000 złotych.
Jacek Malczewski, Lekcja historii, źródło: Dom aukcyjny Polswiss Art
Choć obrazy Malczewskiego znajdują się w kolekcjach licznych instytucji, pod względem sprzedaży na aukcjach największą ilość jego dzieł można spotkać w dwóch warszawskich domach aukcyjnych – Desa Unicum i Polswiss Art. Obecny rekord cenowy należy do Polswiss Art, gdzie w 2013 roku na Aukcji dzieł sztuki, Polski Hektor z 1913 roku został sprzedany za 2 600 000 złotych (2 990 000 po doliczeniu opłaty aukcyjnej). Kwota sprzedaży jest tym bardziej imponująca, że wyniosła niemalże dwukrotność ceny wywoławczej równej 1 500 000 złotych. W tym samym domu aukcyjnym kolejne lata przyniosły liczne sukcesy na polu sprzedaży aukcyjnej. Rok po sprzedaży Polskiego Hektora, Autoportret z aniołem na tle łąki z 1910 roku osiągnął cenę 980 000 zł, w kolejnym roku Lekcja historii z 1916 podwoiła cenę wywoławczą uzyskując ostateczną kwotę sprzedaży 1 650 000 złotych. W grudniu 2017 roku przekroczono kolejny milion złotych – Portret Michaliny Janoszanki z 1916 roku sprzedano za 1 100 000 zł. W 2018 roku miały miejsce kolejne wysokie transakcje, Autoportret: życie i śmierć namalowany w 1916 roku sprzedano za 1 200 000 zł, a Autoportret alegoryczny z 1914 za 1 050 000 zł. W przypadku tego drugiego obrazu cena jest tym bardziej imponująca, że obraz został wykonany techniką olejną na płycie niewielkich rozmiarów 46 na 38 cm.
Jacek Malczewski, Polski Hektor, 1913, źródło: Polswiss Art
Liczne zakończone sukcesem aukcje miały miejsce również w Desie, na przestrzeni lat kolejne obrazy Malczewskiego sprzedawano za milionowe sumy. W 2017 roku na aukcji Sztuka dawna: XIX wiek, modernizm, międzywojnie obraz Geniusz w pracowni malarskiej wykonany po roku 1914 został kupiony przez anonimowego nabywcę za 720 000 złotych, przy nieco wyższej estymacji między 800 000, a 1 200 000. Praca ta ma ciekawą historię, jego ostatnim właścicielem był przyjaciel malarza Mieczysław Gąsecki, a sam obraz po raz ostatni widziany był w 1939 roku na monograficznej pośmiertnej wystawie autora. W grudniu 2018 roku na kolejnej cyklicznej aukcji sztuki dawnej sprzedano cztery obrazy Malczewskiego za łączną kwotę 1 510 000 zł. Najdroższym z nich okazał się Portret Wojciecha Kossaka z Belloną z 1903 roku, jego cena wyniosła 850 000 zł. W roku obecnym miały miejsce dwie aukcje sztuki dawnej, na których sprzedano obrazy artysty. W marcu za Autoportret jako Chrystus (Wizja Ezechiela) wykonany w 1920 roku uzyskano kwotę 460 000 zł. Na tej samej aukcji sprzedano łącznie trzy obrazy malarza, a ich łączna kwota sprzedaży wyniosła 900 000 zł. Z kolei na w czerwcu wystawiono na sprzedaż niewielkich rozmiarów, bo zaledwie 40 na 32 cm obraz wykonany techniką olejną na tekturze Portret siostry artysty Heleny Karczewskiej z 1882 roku. Estymacja pracy wyniosła 80 000 – 120 000 zł, natomiast cena sprzedaży 65 000 zł. Warto również wspomnieć, że liczne aukcje dają możliwość nabycia szkiców artysty, można je kupić nawet za 2400 zł i więcej w zależności od rozmiaru i techniki, zwykle jest to ołówek lub tusz na papierze.
Jacek Malczewski, Geniusz, 1914; DESA Unicum
Jacek Malczewski zyskał sławę i uznanie jeszcze za życia, otaczając się licznym gronem uznanych artystów, angażował się w edukację młodzieży, również kobiet, którym odmawiano nauki na wyższym szczeblu. Od 1912 roku pełnił funkcję rektora krakowskiej ASP, dopiero w 1914 roku po rozpoczęciu wojny wyjechał do Wiednia. Przez długą część życia borykał się z pogarszającym się wzrokiem, który to ostatecznie utracił jeszcze przed śmiercią. Trudna sytuacja nie powstrzymała jednak malarza od aktywności zawodowej przez większość życia, malował niezmiennie w podniosłym charakterze wierny własnym ideałom, wpajając wartości kolejnym pokoleniom malarzy. Jego prace są cenione przez kolekcjonerów o czym świadczą liczne rekordy cenowe na aukcjach sztuki na przestrzeni lat, a także zainteresowanie jego twórczością dostępną dla odbiorców w licznych instytucjach jak Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowe w Warszawie, Lwowska Galeria Sztuki czy Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.
Beata Tarnowska
