Można powiedzieć, że ekspresjonizm narodził się dość spontanicznie, jako rezultat mających miejsce w tamtym okresie wydarzeń – zarówno historycznych, jak i artystycznych. Po przewartościowaniu ustalonych pojęć w sztuce, po rewolucji impresjonistycznej, a następnie postimpresjonistycznej, a także późniejszych ruchów awangardowych, artyści na własną rękę rozpoczęli poszukiwania właściwych sobie środków wyrazu artystycznego i stylistyki.
W przypadku ekspresjonizmu nadrzędną wartością miał stać się kolor i emocja wewnętrzna, które w sposób największy kształtować miały dzieło. Ale nie tylko nowe wartości w sztuce wpłynęły na formowanie się zjawiska – otóż wielkie znaczenie miała także I Wojna Światowa i przeżycia z nią związane. Wpływ miał także Zygmunt Freud, jak i ogólne poczucie kryzysu, jakie panowało w ówczesnym społeczeństwie.
Autoportret z chińską garliczką, źródło: Leopold museum
Warto zaznaczyć, że tak na dobrą sprawę termin ekspresjonizm stosowany jest do grupy trzech znaczeń, z których interesują nas dwie – ruch artystyczny działający w Niemczech w latach 1910-1922 oraz opis stylistyki, bazującej na kontrastowej barwie, deformacji i wyraźnym, zazwyczaj ciemnym konturze. Artyści zwany ekspresjonistami zaczęli odchodzić od konkretnych, zaplanowanych wcześniej przedstawień, na rzecz subiektywnych kompozycji, które kreowane były przy pomocy uczucia. Odchodząc jednak nieco od samego tematu ekspresjonizmu, chciałabym skupić się na postaci wyjątkowego, austriackiego artysty – Egona Schiele, gdyż jego realizacje oraz sama postawa twórcza intrygują oraz fascynują w sposób wyjątkowy do dziś.
Schiele żył bardzo krótko, bo zaledwie 28 lat (1890-1918), jednak w trakcie tego okresu zdołał stworzyć całkowicie indywidualny, nowatorski i całkowicie rozpoznawalny styl, który – fakt, faktem- w dużej mierze wyrósł na twórczości Gustava Klimta i secesji wiedeńskiej.
Portret Gerti Schiele, 1909, źródło: MoMA
Artysta w latach 1906-1909 kształcił się w wiedeńskiej Akademii. W 1907 roku poznał Gustava Klimta, co w znaczący sposób wpłynęło na jego późniejszą twórczość. Klimt znany był z tego, że aktywnie wspierał młodych twórców, pełniąc w pewnym sensie rolę mecenasa, który kupując realizacje od zaczynających dopiero artystów, pomagał im finansowo. Realizacje Egona Schiele w sposób wyjątkowy zainteresowały Klimta, co przełożyło się także na szczególny rodzaj więzi, jaka łączyła dwóch artystów. Klimt całkiem bezinteresownie wprowadzał młodego artystę zwłaszcza w środowisko wiedeńskiej secesji, której wkrótce Egon stał się ważnym przedstawicielem. Mniej więcej koło 1912 roku stworzył swój indywidualny, pełen ekspresji styl, który w dużej mierze pokrewny był popularnej wówczas sztuce japońskiej. Niektórzy badawcze widzą także podobieństwo do niektórych prac van Gogha, Toulouse- Lautreca czy nawet Muncha.
Stojący nagi mężczyzna z podniesioną ręką, 1910, źródło: MoMA
Styl Schiele charakteryzuje się ostrym, kanciastym rysunkiem, a także płaskimi formami. Warto też zaznaczyć, że dominuje tu syntetyzm, a także dość ostry i intensywny kolor, a poddane charakterystycznej deformacji ciała portretowanych przez artystę modelek sprawia, że odbiorca w spontaniczny sposób odczuwa ich cierpienie, niepokój, dramat i niespełnienie.
Wczesne prace zbliżone są w stylistyce do realizacji charakterystycznych dla wiedeńskiej secesji, w tym prac Klimta. I tu możemy wymienić takie prace jak: Portret Gerti Schiele (1909). Portret Hansa Massamanna (1909) czy Portret Arthura Roesslera (1910). Warto zaznaczyć, że od roku 1910 Schiele rozpoczyna cykle autoportretów, na których portretuje się nago – np. Autoportret, akt, (1910). Powoli kształtuje się tu jego własny styl, który w dużej mierze bazuje na zagadnieniach związanych z seksualnością. Ukazywane przez niego modelki, poddawane są wnikliwej obserwacji psychologicznej, której efekty odwzorowane są następnie na płótnie np. Akt- stojąca dziewczynka z czarnymi włosami (1910).
Stojąca dziewczyna o czarnych włosach, źródło: tumblr.com
Obrazem szczególnym jest płótno pt. Eremici (1912), na którym artysta ukazał podwójny portret- siebie i Klimta. Praca ta ukazuje jak szczególna relacja łączyła dwóch artystów, dodatkowo stanowiąc alegorię przekazania siły twórczej.
Eremici, 1912, źródło: Leopold museum
Egon Schiele oskarżany był o szerzenie pornografii, gdyż jego prace w ówczesnym rozumieniu przekraczały granice dobrego gustu. Pomimo tego, że artysta poprzez uwypuklanie narządów płciowych i erotyczne pozy chciał dotrzeć do prawdziwiej ludzkiej natury, wielu jemu współczesnych w pracach tych widziało tylko niesmaczne i bulwersujące kompozycje. W 1912 roku został aresztowany w związku z oskarżeniem o deprawacje niepełnoletnich.
Późniejsze prace charakteryzują się złagodzeniem tematyki, co widać np. w Edith Schiele w sukni w paski (1915) czy Kobieta siedząca ze zgiętym kolanem (1917).
Siedząca kobieta ze zgiętym kolanem, 1917, źródło: Narodni Galerie, Prague
Warto też wspomnieć o szczególnie ciekawym cyklu pejzaży przedstawiających miasteczko Krumlov. Obrazy te pozbawione są postaci, jakby opustoszałe przestrzenie miasta, które widziane jest z lotu ptaka w różnych odsłonach – np. Krumlov nad Wełtawą (1913).
W 1917 roku powstał obraz szczególny – Uścisk (Kochankowie II) – który w temacie przypomina klimtowski Pocałunek (w kompozycji i w wyrazie nieco Narzeczoną wiatu Kokoschki), chociaż widoczne są tu pełne ekspresji i dramatyzmu niuanse. W publikacjach na temat twórczości Schiele, podkreśla się, że w tym obrazie artysta chciał wyrazić spotęgowane uczucie samotności ludzi, którzy mimo połączenia ciał, nie mogą osiągnąć porozumienia dusz.
Uścisk, Kochankowie II, źródło: Österreichische Galerie Belvedere
Schiele był postacią kontrowersyjną i niemalże przez całe swe krótkie życie niezrozumianą. Zmarł w 1918 roku w wyniku panującej wówczas epidemii hiszpanki. Wcześnie, trzy dni przez nim zmarła też jego żona- Edith, która była w szóstym miesiącu ciąży.
Kama Wróbel
Portal Rynek i Sztuka
Surrealistyczne acz miłe