Dokładnie 125 lat temu, 19 lutego 1899 roku, przyszedł na świat Lucio Fontana — włosko-argentyński artysta, malarz, rzeźbiarz, ceramik, twórca instalacji i teoretyk; prekursor i twórca spacjalizmu. Prace Fontany znajdują się we wszystkich najważniejszych światowych kolekcjach sztuki XX wieku. Jego wyjątkowe dziurawione i poprzecinane płótna do dziś zachwycają miłośników i miłośniczki sztuki nowoczesnej.

WCZESNE POSZUKIWANIA

Lucio Fontana, fot. Lothar Wolleh, źródło: Wikipedia

Lucio Fontana przyszedł na świat w 1899 roku w Rosario w Argentynie. W dzieciństwie, w 1905 roku przeprowadził się do Varese we Włoszech, gdzie mieszkał z rodziną do 1922 roku. W tym czasie, pozostawiając za sobą rosnący niepokój we Włoszech, jak i całej Europie, wyjechał do Argentyny, gdzie dołączył do firmy swojego ojca specjalizującej się w rzeźbach cmentarnych. Znany obecnie ze swych intrygujących płócien, Lucio Fontana zaczynał swoją karierę artystyczną od rzeźby, co już bezpośrednio zapowiada jego zainteresowanie przestrzenią. Kiedy w 1924 roku ojciec Fontany przeszedł na emeryturę, artysta, zamiast kontynuować dziedzictwo ojca, postanowił założyć swój własny warsztat rzeźbiarski. Już w połowie lat 20. XX w. zaczął wystawiać swoje rzeźby na wystawach zbiorowych i przeglądach. W roku 1927 początkujący rzeźbiarz powrócił do Włoch, gdzie rozpoczął studia w Mediolanie w  Accademia di Belle Arti di Brera pod kierunkiem Adolfa Wildta. W latach 30. podróżował po Francji i Włoszech, a w połowie dekady dołączył do międzynarodowej grupy abstrakcjonistów Abstraction-Création. Choć na początku lat 30. artysta eksperymentował formalnie i uwzględniał abstrakcyjne formy, wiele z jego rzeźb i kompozycji ceramicznych czerpało w tamtym czasie z klasycznej sztuki figuratywnej. 

BIAŁY MANIFEST

Lucio Fontana, Concetto spaziale. Atesse, ok. 1963, Galleria Nazionale d’Arte Moderna, fot. rynekisztuka.pl

Lucio Fontana powrócił do Argentyny w 1940 roku z nowym artystycznym celem. Artysta pragnął stworzyć zupełnie nową sztukę, która przekraczałaby granice tradycyjnego podziału medium. W 1946 roku opublikował Biały Manifest (Manifesto Blanco), który postulował syntezę „czterech wymiarów egzystencji” – koloru, dźwięku, ruchu i materii. Artysta zauważył, że jednoczesny rozwój tych czterech obszarów pozwoli na stworzenie zupełnie nowej sztuki, nie tylko pod względem formalnym, ale także teoretycznym. Manifest Fontany miał wzywać do całkowitej reformy społeczeństwa poprzez naukę i sztukę. W owym tekście zaczęły krystalizować się teorie, które miały się później rozwinąć w ukute przez Fontanę pojęcie spacjalizmu. Rok po wydaniu Białego Manifestu artysta powrócił do Mediolanu, gdzie jego pracownia uległa całkowitemu zniszczeniu przez alianckie bombardowania miasta. Ta trudna sytuacja, niszcząca znaczną część dorobku Fontany, mogła wpłynąć na intensyfikację poszukiwań nowych form wyrazu.

NARODZINY SPACJALIZMU

W tym roku twórca opublikował pierwszy manifest (Primo Manifesto dello Spazialismo), w którym zaczął formować i określać spacjalizm. Głównym celem tej tendencji jest uwolnienie sztuki od dwuwymiarowości, a także wyzwolenie jej z zasad i konwencji, które narzuca medium. Lucio Fontana kładzie także nacisk na wykorzystywanie nowoczesnej technologii i materiałów, które pozwalają na eksperymenty i uwalniają od wpływu tradycyjnego podziału na medium. W ramach spacjalizmu artyści i artystki byli zachęcani do poszukiwań twórczych i naukowych. Płotna spod znaku spacjalizmu, mają (dosłownie) wychodzić poza granice obrazu, nie tylko w teorii, ale i w praktyce, poprzez wyprowadzenie płótna w trzeci wymiar, za pomocą eksperymentów formalnych. Fontana, będąc pod silnym wpływem Alberta Einsteina, dostrzegł potencjał tworzenia „nowego wymiaru nieskończoności” za pomocą sztuki, pozwalając twórczemu impulsowi wykroczyć poza dotychczasowe rozumienie.

Lucio Fontana, Concetto spaziale. Atesse, ok. 1959, Galleria Nazionale d’Arte Moderna, fot. rynekisztuka.pl

Teoretyczne poszukiwania Lucio Fontany znalazły swoje odzwierciedlenie jeszcze w roku pierwszej publikacji rozważań na temat spacjalizmu. W 1947 roku zaczął realizować swoją teorię, pracując nad instalacjami z użyciem nowoczesnych materiałów takich jak np. neony. W 1949 roku nastąpił przełom, bez którego być może, twórczość Lucio Fontany nie byłaby tak ceniona i popularna współcześnie. Owa myśl o unikaniu dwuwymiarowości zmaterializowała się w podziurawionym płótnie. To zainteresowanie przestrzenią i wymiarowością, które było obecne w teoretycznych rozważaniach, jak i praktycznych próbach i formalnych poszukiwaniach, zostało zamanifestowane w nowych pracach artysty. „Nie chcę robić obrazu, chcę otworzyć przestrzeń, stworzyć dla sztuki nowy wymiar — połączenia z kosmosem, tak jak się rozciąga — nieskończony, ponad płaską powierzchnią obrazu” – wspominał Lucio Fontana.

Lucio Fontana, Spatial Concept “Waiting”, 1960, Tate Modern, źródło: Wikipedia

BUCHI

Przez kolejną dekadę twórca pracuje nad „podziurawionymi” dziełami (Buchi). Dzieła z tego cyklu to kompozycje tworzone za pomocą otworów (dziur) wyciętych ostrym przedmiotem wprost na płaskim podłożu (zazwyczaj płótnie). Rozcięcia w sposób dosłowny realizują koncepcję spacjalizmu poprzez otwarcie płaszczyzny na przestrzeń. W ten sposób pierwotnie płaskie, dwuwymiarowe dzieło, wchodzi w bezpośredni kontakt z otaczającą je przestrzenią. Fontana dodaje struktury płaszczyźnie nie w sposób tradycyjny za pomocą impastów czy gry światłocieniem, choć otwarcie płaszczyzny uzupełnia także dzieło o aspekt cienia, lecz w sposób fizyczny ingeruje we właściwości płótna. Kiedy artysta pracował nad Buchi współpracował także z powojennymi włoskimi architektami. Swoją koncepcję mógł zrealizować w czasie tej współpracy, ponieważ podczas realizacji dekoracji sufitowych dla nowopowstałych kin, Fontana dodawał swoje charakterystyczne przebicia i dziury, które miały stworzyć wrażenie przestrzeni kosmicznej i gwiazd. 

Lucio Fontana, Concetto Spaziale Sferico,1957, Museo internazionale delle ceramiche, Faenza, źródło: Wikipedia

TAGLI

Lucio Fontana, Concetto spaziale, 1965, KMSKA: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, fot.rynekisztuka.pl

Poszukiwana związane z przestrzenią, która miała być elementem dzieła sztuki, rozwinęły się pod koniec lat 50., kiedy Fontana zaczął pracować nad kolejnymi pracami, tym razem, z cięciami (Tagli). Pojedyncze dziury i otwory na płaszczyźnie zamieniły się w pewne i zdecydowane cięcia. To właśnie z tymi zranionymi, porozcinanymi płótnami kojarzymy dziś twórczość Lucio Fontany. Rozerwane, wręcz rozprute płaszczyzny mają wyrażać ideę nieskończoności, poprzez zatarcie granicy między dziełem a przestrzenią, a tym samym — odbiorcą. Tagli to prace monochromatyczne, zazwyczaj jednobarwne. Ułożenie linii na płaszczyźnie przybiera różnorodną formę. Czasem mamy do czynienia z jednym rozcięciem, często w centrum kompozycji, innym razem nacięcia są do siebie równoległe, nierzadko w swego rodzaju zdynamizowanym układzie. Niektóre kompozycje, szczególnie z jednym przecięciem, ewokują wrażenie harmonii i ciszy wprawiając w stan wręcz medytacyjny. Tagli było rozwiązaniem wielu zagadnień formalnych. Rozcięcia były nie tylko elementem formalnym urozmaicającym monochromatyczną kompozycję, ale także manifestacją teoretycznych poszukiwań Fontany. Rozważania nad przestrzenią artysta przeniósł także na realizacje rzeźbiarskie. W tym czasie tworzył obiekty przypominające kule, które otworzył na przestrzeń poprzez swoje charakterystyczne przecięcia i otwory.

concetti spaziale

Wspomniane dzieła, które realizowały doktrynę spacjalizmu, artysta nazwał concetti spaziale, czyli koncepcjami przestrzennymi. Lucio Fontana nie nazywał swoich płócien obrazami, co również podkreślało jego zainteresowanie przestrzenią. Twórca przez całe lata 60. XX wieku, aż do swojej śmierci w 1968 roku, wciąż poszukiwał rozwiązań dla swoich koncepcji. Fontana bezustannie badał możliwości sztuki i jej relacji z otaczającą przestrzenią. Podczas tej ostatniej dekady twórczość artysty zwróciła uwagę międzynarodowych odbiorców, krytyków i historyków sztuki. Twórca twierdził, że jego prace wskazują na niepokój współczesnego człowieka, a cięcia mają symbolizować przerażenie, nagłe cierpienie i ostateczny gest bólu. Abstrakcyjne prace Fontany mają nam wiele do powiedzenia nie tylko na temat wojennych i powojennych doświadczeń, ale są także uniwersalnym komentarzem dotyczącym kondycji ludzkiej.

Lucio Fontana, Concetto spaziale, 1959-1960, Beeldenpark. Kröller-Müller Museums, Otterlo, źródło: Wikipedia

Lucio Fontana na międzynarodowym rynku sztuki

Lucio Fontana, Concetto Spaziale, Attese 1964. źródło: Christie’s

Dzieła Lucio Fontany na światowym rynku sztuki cieszą się dużym powodzeniem. Wyniki aukcyjne jego prac oscylują między kilkudziesięcioma tysiącami a kilkunastoma milionami dolarów. Obecny rekord artysty przypada Concetto spaziale, La Fine di Dio z 1964 roku, który został sprzedany w domu aukcyjnym Christie’s w 2015 roku za kwotę 29 173 000 dolarów. Najbardziej cenione, a więc najdroższe, są dzieła z późnego okresu twórczości artysty. Największą popularnością cieszą się Concetto spaziale, La Fine di Dio, o kształcie przypominającym jajo. Podobne zainteresowanie budzą monochromatyczne płótna z długim, smukłym rozcięciem lub rozcięciami (Tagli), które najbardziej kojarzymy z twórczością Fontany, czyli Concetto Spaziale, Attese. Cena dzieł Lucio Fontany zależna jest zatem od typu i charakteru dzieła, jak i czasu jego powstania.

SZTUKA PRZESTRZENI

Sztuka Fontany reprezentuje pewną bezczasowość. W kontakcie z dziełem doświadczamy czegoś transcendentalnego. Otwarcie płótna na przestrzeń, dzięki destrukcyjnemu aktowi rozcinania i dziurawienia, pozwala na stworzenie bliskiej relacji z dziełem i istnienie w przestrzeni na równych zasadach. Ten „niszczący” gest, poprzez otwarcie na przestrzeń, niweluje „logiczny” podział i ujednolica i jednoczy widza, przestrzeń, czas i dzieło. Te cztery elementy, dzięki sztuce Lucio Fontany, stają się jednością, choćby przez krótką chwilę. Prace Fontany mogą być uniwersalnym punktem wyjścia dla każdego człowieka niezależnie od naszych doświadczeń, pochodzenia czy pragnień. Wspomniane doświadczenie wojenne, choć nie jest ogólnoludzkie, prowadzi do rozważań na temat człowieczeństwa i cierpienia. Nasze trudne doświadczenia, przefiltrowane przez sztukę, być może nie zostaną uleczone, ale mogą zostać złagodzone, a kontakt z dziełem pozwoli je zrozumieć.

Caixaforum hall w Barcelonie z przestrzennym dziełem Lucio Fontany „Ambient espacial num. 51-A1”, 1951, źródło:Wikipedia

Natalia Gaj

Źródła:

• Sztuka Świata, t.10, red. P.Trzeciak, Warszawa 1996.
• Hopkins David, After Modern Art 1945-2000, Oksford 2000.
• Leksykon malarstwa od A do Z, red. P Trzeciak, P.Szubert, Warszawa 1992.